पर्यावरण सङ्कट र ग्रेटा थनबर्ग

सुमित देवान

हामीलाई थाहा भएकै कुरा हो आज पर्यावरण अनि मानव सभ्यता दुवै आइसियुमा पुगेको छ वा पूऱ्याएको हो? उत्तर प्रस्न भित्र लुकेकोछ। मानव सभ्यताको विकास भएसँगसँगै प्रकृति पनि नष्ट हुन कहिले शुरू भएको हो? आदिम युगमा जब मानव सभ्यता शुरू भयो प्रकृतिमाथि त्यति खतरा थिएन। दास युगमा रूख काट्ने, घर बनाउने काम भयो-- प्रकृति माथि हल्का शोषण शुरू भयो। सामन्ती युगमा अलिक ज्यादा शोषण हुन थाल्यो। तर जब पुँजीवादको अागमन भयो तब प्रकृतिको अन्त शुरू भएको हो, अनि औद्योगिक क्रान्तिपछि पृथ्वी शोषण चरम सीमामा पुगेको छ। औद्योगिक गतिविधिको कारणले ग्लोबल वार्मिङ, जलवायु परिवर्तन जस्तो सङ्कटले कसरी पुरै पृथ्वीलाई नष्ट गर्दैछ, त्यो धेरै उदाहरणसाथ आज देख्दैछौं। 

विगत 250 वर्षको आधुनिक समाजको मुख्य चालक कोईला अनि खनन तेल हो, जसको उपयोगको कारण आज कार्बनडाइअक्साइड ग्यास (CO₂) मात्र बढेकोले ग्लोबल वार्मिङ जस्ता ठूला सङ्कट उत्पन्न भएको हो। अरु ग्यासहरु पनि जिम्मेवार छन्, तर कार्बन डाइअक्साइड आज ज्यादा मात्रामा पाइन्छ। मानिसको लागि जसरी अक्सिजन आवश्यक तत्व हो भने त्यसरी नै कार्बन डाइअक्साइड पनि चाहिन्छ पृथ्वीमा जीवनको निम्ति। कार्बन डाइअक्साइड बिना पृथ्वी 30 डिग्री सेल्सियसभन्दा ठण्डा हुन्छ, अनि यस्तो स्थितिमा निश्चित रूपमा जीवनको नामोनिशान हुँदैन। कार्बन डाइअक्साइडकाे उपस्थिमा मात्र उपयुक्त तापमान रहन्छ जसको कारण खेती, फसल उमार्नु साथै मानव सभ्यताकाे विकासमा ठूलो सहायता पुऱ्याउँछ। तर हामीले वातावरणमा प्राकृतिक रूपमा उपस्थित कार्बन डाइअक्साइडको मात्रालाई जोड्ने कामले गर्दा आज धरतीमा गरम बढ्ने क्रम धेरै बढिसकेको छ। 

धर्तीलाई खोदलेर कोईला, खनिज तेल एबम् प्राकृतिक ग्यासले कारखाना, गाडी, बिजुली उत्पादन, हवाई जहाज, सिमेन्ट, अनि युद्ध लड्नुको लागि जलाउँने कारणवश आज वातावरण सङ्कटमा पुगेको हो। यस्तो गतिविधिद्वारा जमीनलाई मुनिबाट निकालेको ईन्धन जलाएर 34000 करोड टन (1 टन=1000 kg) साथै सिमेन्ट उत्पादन ले 200 करोड टन कार्बन डाइअक्साइड 2013 मा वातावरणमा छोडेको छ, जुनचाहिँ नवीनतम विश्वव्यापी आँकडा हो। साथै 400 करोड टन कार्बन डाइअक्साइड बढोत्तरी जङ्गलको कटाईले भएको हो। जब रूख सड्छ त्यहाँबाट कार्बन डाइअक्साइड निक्लिन्छ। कार्बन डाइअक्साइड लगातार वातावरणमा फैलिंदै जाँदैछ अनि एउटा अदृश्य कम्बल जस्तो काम गर्दछ। जस्तै एउटा कम्बल स्वयम् आफै गरम गर्दैन तर हाम्रो शरीर गरमलाई रोक्ने काम गर्छ। त्यस्तै प्रकारले कार्बन डाइअक्साइड, मिथेन, नाइट्रस अक्साइड धरतीसँग टक्कर भएर वापस जान्छ अनि सूर्यको अदृश्य गरम विकिरणलाई रोक्ने काम गर्छ। यसैलाई ग्लोबल वार्मिङ भनिन्छ। प्रत्येक वर्ष धर्तीको वातावरणमा 50 अरब टन कार्बन डाइअक्साइड एवम् अन्य गैस जम्मा हुन्छ जस्तैकी हामीले एउटा कम्बल स्वयम् दिनहुँ वातावरणमा ओढाउने काम गर्दैछौ। जति मोटो कम्बल त्यति अधिक गर्मी रोक्ने काम हुन्छ। एउटा महत्वपूर्ण कुरा कार्बन डाइअक्साइड वातावरणमा फैलिन तुरुन्तै यसको असर हुँदैन। 10 वर्ष पछि पृथ्वीमा गरमको वृद्धि हुने गर्छ।

ग्लोबल वार्मिङ वृद्धि हुनको लागि जिम्मेवार को छ? यसको उत्तर पाउन लागि धेरै कुराहरुको अध्ययन गर्न आवश्यक छ। तर छोटोमा, एउटा प्रमुख कारण हामीले बुझ्नको निम्ति आर्थिक गतिविधिलाई प्राथमिकता दिन सक्छौँ। संसारभरि 2010मा CO₂ एवम अन्य ग्यास जम्मा 5000 टन उत्सर्जन भएको छ। यसमा 32 प्रतिशतको लागि औद्योगिक क्षेत्र जिम्मेवार छ भने 24 कृषि विकास को निम्ति, वन काट्नुको कारणले गर्दा 19, घरको निम्ति 14 प्रतिशत अनि परिवहन 11 प्रतिशत जिम्मेवार छ। यो इन्टरगभर्मेन्ट पैनल अन क्लाइमेट द्वारा शोधमा प्राप्त जानकारी हो। गर्मी बढ्ने जिम्मेवार आज 30 प्रतिशत ग्रामीण क्षेत्र छन् भने 70 प्रतिशत शहरी क्षेत्र छन्। सन् 2013 मा चीन द्वारा 3400 करोड टन CO₂ उत्सर्जन भएको छ अनि 1000 करोड टन अमेरीका द्वारा भएको छ भने तेस्रो नम्बरमा भारत द्वारा 200 टन उत्सर्जन गरिएको छ। रूस 180 अनि जापान 140 करोड टन उत्सर्जन गरेको छ। 

पर्यावरणबारे सम्बन्धित समकालीन चर्चामा आएका एक-दुईवटा प्रकरणबारे चर्चा गरौँ। जस्तै आमाजन। जङ्गल अर्थव्यवस्थाको एउटा मुख्य केन्द्र हो। जङ्गलमाथि पुँजीपति वर्गको गिद्दे नजर रहेको छ। यस्तो नजरको शिकार आमाजन जङ्गल पनि हो। आमाजन जङ्गललाई पृथ्वीको फोक्सो पनि भानिन्छ। यही वर्ष आमाजन जङ्गललाई दुई हप्तासम्मको भीषण आगोले ठूलो क्षति पुराएको छ। धेरैजनाको भनाइ छ जङ्गलमा आगो लगाउने कारण के हो भने जङ्गलमा ठूला ठूला प्लान्टहरु लगाउने योजना रहेको छ। हामीले लिने अक्सिजनको कुल 20 प्रतिशत यस जङ्गलबाट पाउने गर्छौ। यदि आमाजन जस्तो समृद्ध जङ्गल विनास गरियो भने पर्यावरणको सन्तुलन बिग्रिन्छ अनि जलवायु परिवर्तन अनि ग्लोबल वार्मिङले पृथ्वीलाई नष्ट हुने छ।

चर्चामा आयो दिल्ली पनि। दिल्लीको मानिसहरुले प्रदूषणको कारणले दिनमा 25 वटा सिग्रेट जती धुवा लिन्छ हरे। दिल्ली विश्वको तेस्रो सर्वोच्च प्रदूषित शहर हो। दिल्लीको सडकमा कुहिरोझैँ धुवा वा यमुना नदीमा प्रदुषित फोममाझ उभिएका छटपुजा मनाउदै गरेका केटीहरूको सेल्फि सामाजिक सञ्जालले गर्दा धेरैले हेरेका छन्। 28 अक्टोबर 2019 दिल्ली विश्वको दोस्रो प्रदूषित शहरको हिसाबले दर्ता भयो। अनि यस सन्दर्भमा भन्नुपर्छ सिलगढी पनि निकैनै प्रदुषित शहरमध्ये आउन थालेको छ। 

हालैमा ग्रेटा थुनबेर्गको नाम धेरै चर्चित भयो। 16 वर्षीय स्वीडिश बालिका ग्रेटा थनबर्ग अहिले क्लाइमेट एक्टिभिस्ट भनेर निकै परिचित भए। जुन उमेरमा नानीहरू आफ्नु इच्छा पुरा गर्न निम्ति आफ्नु आमाबाबालाई जिद गर्छन, त्यही उमेरमा ग्रेटा जस्ता एक साहसी बालिका विश्वलाई बचाउँनहेतु जलवायु परिवर्तनको खिलाफ एउटा अभियान चलाएको छ। उनको अभियानको नाम फ्राइडे फोर फ्युचर हो। उनीबाट धेरै विद्यार्थीहरुले प्रेरणा लिएर हरेक शुक्रवार प्रकृति संरक्षणको निम्ति लडीरहेछ। ग्रेटा स्वीडेनको राजधानीमा संसद बाहिर एउटा ब्यानर लिएर प्रदर्शन गर्छन् अनि उसको माध्यमद्वारा नेता, सरकार अनि नागरिक समाजलाई जलवायू परिवर्तनदेखि बचाउँन आह्वान गर्छन्। नवेम्बर 2018 मा स्कुल स्ट्राइक फर क्लाइमेट भन्ने उनीले डाकेका अभियानमा 24 वटा देशको लगभग 17 हजार विद्यार्थीहरूले सहभागिता लिएको थियो। यही साल अगस्तसम्म उनको अभियानमा करिब 36 लाख विद्यार्थी-युवाहरुले सहभागि भयो। आज 105 वटा देशहरूमा ग्रेटाले दिएको नारा सबैतिर आशाको किरण भएर आएको छ। 

केही शंका पनि छ। कतिवटा स्रोतबाट फेरी कुरा यस्तो आउँदैछ कि ग्रेटा थनबर्ग खासमा ग्रीन क्यापिटलिज्मले उचालेको अनुहार हो। संसारभरि नै पर्यावरण र प्रदूषण सम्बन्धित विभिन्नखाले नराम्रो असरको कुरा आएपछि अर्गानिक, ग्रीन, वेगान जस्ता कुराहरू लोकप्रिय हुँदैछ। अनि यस सम्बन्धित चिजबिज, बजार, कम्पनि, उपभोक्ता सबै बढिरहेको छ। यस क्षेत्रमा पुँजी लगानी अनि पुँजीको चलखेल र यसकै व्यापार गर्ने कर्पोरेटहरूको पञ्जा फैलिँदैछ। ग्रेट थनबर्ग कर्पोरेटहरूका यस्तो गुटको शिकार पनि हुनसक्छन्। उनीलाई उपयोग गरेर आफ्ना 'अर्गानिक' चिजबिजको बजार बढाउने योजना त्यस्ता कर्पोरेटहरूको छ भन्ने सम्भाबनालाई डल्लै नकार्न सकिँदैन। 

तर त्यो जे नै होस, ग्रेटाको आशंका र चाहना भने महत्वपूर्ण हो। अनि पर्यावरण सङ्कटको लागि पुँजीवाद नै ठुलो जिम्मेवार हो भन्ने कुरालाई बुझेर मानव सभ्यताको अस्तित्व र भविष्यबारे सोचेर यस सम्बन्धित सङ्घर्षमा ओर्लिनु आवश्यक छ।