प्रकाश विश्व
विज्ञान र त्यसम्बन्धी चेतना विकासको एउटा आफ्नै पद्धति छ। परम्परागत धारणालाई परीक्षण, निरीक्षण गरेर त्यहाँदेखि निष्कर्ष निकालेर, त्यो निष्कर्षलाई फेरी प्रयोग गर्दै सत्यको खोजमा विज्ञानको यो निरन्तर यात्रा चलिरहेको छ। विज्ञानको बाटोमा मानवसमाजको यति लामो यात्रा पश्चात् पनि, अनि भगवान् नै वस्तुजगत र प्राणीजगतको सृष्टिकर्ता हो— भन्ने विचारको विरुद्ध विज्ञानले युगौंदेखि प्रश्न उठाएता पनि यस्ता विचारहरू ध्वस्त भएका छैनन्। यसको विपरीत, समाजमा ज्वलन्त रूपमा यस्तो अवैज्ञानिक सोचविचार र कुसंस्कारहरू चलिरहेका छन्— टिभी च्यानल-पब्लिक मिडिया, स्कुल-कलेज-विश्वविद्यालयमा पनि नयाँ ढङ्गले धर्म र कुसंस्कारको जागरण हामी देख्दैछौ। मन्दिर-मस्जिद-गिर्जा- गुम्पाको प्रभाव वा बुट्टी-ग्रहको औंठीको व्यवहार पनि चलिरहेकोछ। कम्प्युटरमा हात हेर्नु, भविष्य बताउनु लगायत आधुनिक ज्योतिषको कैयों रूप पनि उभिरहेकाछन् हामी अघाडी।
यसको कारण के हो? इतिहासको पाता पल्टाए हामी देख्छौ कसरी युक्तिवादी आन्दोलनले सधैनै यो प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास गर्दै आएकोछ। उत्तर खोज्दाखेरी दुइटा धारा देखिन्छ— एउटा धारा विकासवादलाई नकारेर कुनै एउटा ‘परम’को धारणाबाट अनन्त सत्यसम्म पुगेको छ। त्यो अनन्त सत्य हो ‘भगवान’ भन्ने एउटा अदृश्य शक्ति। यस शक्तिको अगाडी मानिस केवल एउटा प्राणीमात्रै हो। मानिसको मस्तिष्कबाट जन्मेको भगवानले अनुशासनको रूपमा धेरै मानिसमाथि बर्चस्व कायम राख्न अहिलेपनि सफल भएको छ। यो अनुशासनले कुनैपनि एउटा अमुर्त शक्तिको अगाडी मानवीय शक्तिलाई तुच्छ बनाएर दासमा परिणत गरेको छ। साँचो मानवमुक्तिको निम्ति दासत्वको यो स्थिति देखि निस्किनुपर्छ।
यही सन्दर्भमा, त्यो अमुर्त शक्तिसित साँचो मानवशक्तिको विरोधबाट जन्मेका छ अर्को धारा, जुन धाराले यस्तो सोच्छ कि वस्तु जगतको विकासबाट प्राणीजगतको सिर्जना भएको थियो, अनि प्राणीजगतको विकासक्रममा फेरी मानिस आयो, जो आफ्नो चेतनाले गर्दा अन्य प्राणीदेखि अलग भएको छ। मानिसको मस्तिष्क यस्तो एउटा विकसित वस्तु हो, जो आफैनै वस्तु भएतापनि वस्तुजगतलाई चित्रित र प्रतिविम्बित गर्नसक्छ। अर्थात् मानिसले वस्तु जगतको चित्र मस्तिष्कमा धारण गर्नसक्ने मात्र होइन, वस्तुजगतको सबै नीति नियम बारे ज्ञान आर्जन गरेर वस्तुजगतलाई आफ्नो आकाङ्क्षा अनुसार परिवर्तन पनि गर्नसक्छ। प्रकृतिसँग मानिसको सम्बन्ध यस क्रममानै बनिन्छ। मानिसले आफ्नो निम्ति राम्रो फलको आशामा, आफ्नो मस्तिष्कमा आत्मसात् गरेको चित्र लिएर प्रकृतिलाई परिवर्तन गर्ने चेष्टा गर्दछ। अन्त मानिसको श्रमनै त्यो शक्ति हो, जुन शक्ति अमुर्त छैन, अनि जुन शक्तिले मस्तिष्क द्वारा वस्तु जगतको निरन्तर परिवर्तन गरिरहेको छ। वस्तु जगतलाई जान्नेबुझ्ने ज्ञान देखि नै जन्मियो स्कुल-कलेज-विश्वविद्यालय। अनि यस ज्ञानलाई प्रयोग गर्ने खाँचो देख्न पाइयो प्राविधिक विभागहरूमा। यस्ता प्रतिष्ठानहरुका इतिहास पनि छोटो भने छैन। यो ज्ञान सङ्ग्रहको निम्ति मानिसले इतिहासमा धेरै संग्राम गर्नुपर्यो। ग्यालिलियो, कोपर्नीकस, केलविनलाई गिर्जाघरको धार्मिक एकाधिपत्यले भरिएको अत्याचार सहनुपर्यो। यो इतिहास मानवसभ्यताको एउटा गौरवमय पाटा हो। तर आज त्यही धर्मको अगाडी साधारण मानिस, विद्यार्थी देखि लिएर प्राध्यापकहरूमध्ये धेरैजना पनि झुकिरहेका छन्।
पन्ध्रौं शताब्दीमा भौतिकविज्ञानको विकासक्रममा जेमस वाटको स्टीम इन्जिन आविष्कारपछि आमतौरले इंग्ल्यान्डमा विज्ञान र उद्योगको मिलन हुनथाल्यो। विज्ञानले युक्तिको परिसरदेखि उद्योगमा पसेर नयाँ नयाँ शक्तिको स्रोतलाई, नयाँ नयाँ पदार्थमा लुकेको शक्तिलाई देखाउनथाल्यो। फलाम अनि इस्पात उद्योगको उत्पादनका विशालता देखि जन्म लियो उत्पादनको सङ्गठन सम्बन्धित विज्ञान-आधारित चिन्ताहरू। म्यानुफैकचरिंग उद्योगको उत्पादनको पहाडले सानो इंग्ल्यान्डलाई संसारभरि व्यापार फैलिन सपना देखायो। उद्योगको यस अग्रगतिको प्रयोगले कृषि उत्पादनको निम्ति चाहिने मानिसको सङ्ख्यालाई घटाईदियो। जमिनसँग मानिसको परम्परागत सम्बन्ध यसरी बदल्नथाल्यो। जमिन सम्पदाको एकमात्र स्रोत रहेन। यो स्थितिले परम्परागत धेरै धारणालाई पल्टाइदियो। यसभन्दा अघि उत्तराधिकारी परम्पराले जमीननै जीविकाको एकमात्र स्रोत भएकोले, जमिनको मालिकाना बाहेक जीविकोपार्जन सम्भव थिएन। फलस्वरुप बृहत् जमिनको मालिकानाको प्रतिष्ठानहरू— गिर्जाघर, मन्दिर, मस्जिदका विरुद्ध प्रश्न उठाउन सम्भव थिएन। पिता जमिनको मालिक भएकोले छोरालाई पिताको आदेश अन्धाजस्तो पालन गर्नुपर्थ्यो। जेठो मानिसहरूले भनेको कुरालाई च्यालेन्ज गर्नु समाजमा अपराध मानिन्थ्यो। तर इंग्ल्यान्डदेखि थालेको यस उद्योग क्रान्तिले जमिनको महत्वलाई घटाएर अन्धविश्वासको केन्द्रविन्दुमा आघात गर्यो।
तर ज्ञानको विकास, विज्ञानको स्थापना, विज्ञानसँग प्रविधिको सम्बन्धबाट स्थापित भएको त्यही कलेज-विश्वविद्यालयदेखि जन्मिरहेछ ‘कुण्डली’ भन्ने सफ्टवेयर, जो मानिसको भाग्य भन्छ! विज्ञानदेखि टेक्नोलोजी अलग्गै भइरहेछ, अनि अहिलेसम्म चलेको विज्ञानको अगुवाइको सङ्घर्ष देखि यस्तो प्रतिष्ठानहरू छुट्टिएर जान्छ। हाम्रो देशमा कुनै कुनै विश्वविद्यालयमा ज्योतिषको पाठ्यक्रम पनि थालेको छ। यतिमात्र होइन, दुनियाँभरका केही वैज्ञानिकहरूले विकासवादको विरुद्धमा लेख्न थालेकाछन्, अनि यस्तो युक्ति देखाएर डार्विनको विकासवाद पाठ्यक्रमदेखि हटाउन चेष्टा चल्दैछ, ऐतिहासिकहरुमध्ये कोहीकोहीले इतिहासको अन्त भइसकेको छ— यस्तो विचारहरू पनि थापिदिन्छ्न।
इतिहासको विकासको एउटा क्रम, एउटा नियम हुन्छ। त्यो नियमको मूलभूत कुरा हो एउटा पुरानो सामाजिक व्यवस्थालाई निषेध गरेर वा नकारेर (नेगेशन) नयाँ व्यवस्था देखापर्यो। यस नियम वा सैद्धान्तिक विचारलाई ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिन्छ। ऐतिहासिक भौतिकवादको विचारहरू दर्शनशास्त्रको विकासक्रममा उभिएको द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद माथि आधारित छ। द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद अनि ऐतिहासिक भौतिकवादको प्रमुख कुरा नै हो निषेध वा नेगेशन। अझ ठिक तरिकाले भन्नु भने नेगेशन अफ नेगेशन वा निषेध को निषेध। राम्ररी हेर्यौ भने अहिले यसको विरुद्धमा जुन दार्शनिक वा सैद्धान्तिक आक्रमण भइरहेछ, त्यसको निशानानै हो ऐतिहासिक भौतिकवाद। तर किन यस्तो हुदैछ?
ऐतिहासिक वस्तुवाद अनि द्वन्द्वात्मक वा वैज्ञानिक भौतिकवाद एउटा यस्तो विज्ञान हो जो कसैलाई स्थिर देखाइन्न। यसले जटिल परिवर्तनको क्रमलाई बुझ्ने ऐतिहासिक विकासको नियमहरूलाई सबभन्दा बेसी महत्व दिन्छ। कुनैपनि एउटा समाजमा, समाजको ढाँचासँग त्यसको विकासको मेलमिलाप नभएकोले एउटा समाजव्यवस्थादेखि त्यसपछि अर्को समाजव्यवस्था आउने क्रम चल्नेगर्यो। अर्थात् कुनैपनि समाजमा त्यो समाजमा सुविधाभोगी अंशले समाजलाई तत्कालीन स्थितिमा रोकी राख्न कोसिस गर्छ, अर्कोतिर नपाइनेहरुले त्यसलाई बदल्ने कोसिसमा लागिरहन्छ। आजको व्यवस्थालाई जसले बरकरार राख्न चाहिन्छ, अर्थात् समाज जुन अंशको निर्देशनमा चल्दैछ, समाजको आजको हालत जसलाई फायदा पुर्याइन्छ, उनीहरूलाई समाजविकासको यो परिवर्तनको नियमहरुनै साह्रो पर्छ।
विज्ञानबाट परिवर्तनलाई सबभन्दा सजिलो रूपले देख्न सकिन्छ। भौतिक विज्ञानबाट यो विषय अझपनि सिधासिधी देखिन्छ। भौतिक विज्ञानको दुइटा शाखा फिजिक्स र केमिस्ट्री। फिजिक्सले वस्तु को वेग र तत्सम्बन्धी परिवर्तनहरु, अनि केमिस्ट्रीले परमाणु संयोगमा हेरफेरले भएको परिवर्तनलाई व्याख्या गर्यो। केमिस्ट्रीमा एउटा अक्सिजन परमाणुको फरक द्वारा पानी (H2O) र हाइड्रोजन परक्साइड (H2O2) को गुणगत पार्थक्य व्याख्यात हुन्छ। एउटा परमाणुको मात्र योगले पानीलाई नेगेट गरेर हाइड्रोजन पारक्साइडको जन्मदियो। यसरी नै कार्बनडाइअक्साइड र कार्बनमनोअक्साइड, मिथेन र इथेन, बरफ भएर पानी तथा पानी निषेध भएर वाफ अनि वाफ निषेध भएर ल्पाज्म बन्नु— नेगेशनको उदाहरण हो। फिजिक्सको कुरा गरौँ भने वस्तु माथि शक्ति प्रयोगले वस्तुको पहिला गतिशक्तिमा (काइनेटिक इनर्जी) परिवर्तन हुन्छ, जो एक किसिमको परिमाणगत (क्वांटीटेटिभ) परिवर्तन हो, तर एउटा पर्यायमा पुगेर शक्तिलाई नेगेट गरेर गतिशक्ति वृद्धिको सट्टा द्रव्यमानमा परिवर्तित भइरहेछ, अर्थात् यहाँ परिमाणगत परिवर्तन होइन, गुणगत (क्वालीटेटिभ) परिवर्तन हुन्छ। यो नेगेशनको नियम बाहेक फिजिक्सको कुनै अस्तित्व छैन। वस्तुवादी सबै ज्ञानको क्षेत्रमा यो नेगेशनको कुरा छोडिदिन्छ भने वस्तु परिवर्तनविहीन एउटा स्थिर जगत भिन्न अरू केहीपनि रहेनन्। विज्ञान दुनियाको समय अनि स्थानको स्थिरताको सिद्धान्त वेगको द्रव्यमानमा रूपान्तरणको व्याख्या गर्दाखेरी भत्केको छ। यसरीनै वस्तुको एकाएक गति र तत्सम्बन्धी नेगेशनले वस्तु जगतको ज्ञानको विशाल भण्डारलाई बनाएको छ। नेगेशनको नियम चाँही यस्तै छ जो कसैलाई कहिलेपनि अन्तिमसम्म पुग्न दिदैन। स्थान र कालको सापेक्षतालाई भाचेर आइन्स्टाइनको सिद्धान्त ठुलो भूमिकामा ओर्लियो, फेरी आइन्स्टाइनको सिद्धान्तको सीमिततालाई नकारेर जन्म लियो कणभौतिकविज्ञान। यसरी नयाँ नयाँ वस्तुको गतिले मानिसको ज्ञानको सीमिततालाई चिन्हित गरी, त्यसलाई नकारेर नयाँ नयाँ ज्ञानको क्षेत्र अनि नयाँ वस्तुजगत जन्मेको छ। गणित देखि लिएर जीवविज्ञान— सबै क्षेत्रमा यो नियम अनि यस्तो उदाहरणहरू लिएर चर्चा हुनसक्छ।
विज्ञानको क्षेत्रमा जस्तो यो नियमहरू चल्छ, त्यस्तै छ दर्शनको जगतमा पनि। पहिलाको भौतिकवाद थियो खुबै निम्नस्तरीय, अनि स्वतःस्फूर्त— त्यसले मानिसको मन र वस्तु को अन्तरसम्बन्ध व्याख्या गर्न सक्थिन। फलस्वरुप त्यो भौतिकवादलाई नकारेर जन्म लियो भाववाद। वस्तु लाई ग्राह्य नगरेर चिन्ताको आधिपत्यलाई महत्व दियो यो भाववादले। फेरी भाववादलाई नकारेर जन्मियो पहिला यान्त्रिक भौतिकवाद वा मेटाफिजिक्स अनि त्यसपछि वैज्ञानिक वस्तुवाद। यो वस्तुवाद यस्तो विकसित रूप लियो कि समाज, मानिस, वस्तु —सबैको परिवर्तनको अन्तरसम्बन्ध हेर्ने यस वस्तुवादले अभ्यस्त बन्न पुग्यो। मानिसको चिन्तन प्रक्रियाको सब्बै रूपलाई यो वस्तुवादले वस्तुगत ढङ्गमा व्याख्या गर्न सकिन्छ।
अब हामी उत्पादन बारे कुरा गर्नसक्छु। मानिसले प्रकृतिमाथि श्रम प्रयोग गरेर प्रकृतिलाई आफ्नो चाहिनेजस्तो परिवर्तन गरेको छ। यो परिवर्तित वस्तुनै मानिसको उपभोग्य वस्तुहरू हुन्। मानिसले समाजवद्ध भयो। आदिकालमा जब प्रकृतिको नियमहरू मानिसलाई थाहा थिएन, त्यतिबेला मानिसले प्रकृतिको दासत्व गर्यो। आज जुनरूपमा विज्ञान र प्रविधि बारे हामीलाई थाहा छ, त्यतिबेला यस्तो थाहा थिएन भने उत्पादन एकदमै कम थियो। त्यो समाजमा कसैको अधिक उपभोग अरूका मृत्युको कारण हुँदैथियो। असचेतरुपले बनेको त्यो समाज विस्तारविस्तारै उत्पादन व्यवस्थाको परिवर्तन सँगै बदलिसक्यो। साथसाथै बदलियो समाजको सत्ताधारी र उत्पीडित जनता भित्र सम्बन्ध। ज्ञान र प्रविधि अर्थात् उत्पादन शक्तिको विकास सँग समाजले उपभोग गरेपछि पनि बेसी उत्पादन देखापर्यो। केही क्षेत्रमा जरुरतदेखि ज्यादा उत्पादन हुनथाल्यो, तर त्योपनि त्यति बेसी होइन जसलाई समाजमा बटुल्न सक्छ। व्यक्तिमालिकानाको व्यवस्था स्थापित भयो, उत्पादन साधनहरुका स्वामित्वको प्रश्न समाजमा महत्वपूर्ण बन्नपुग्यो। यसरीनै एकजना मानिसले त्यसपछि आफ्नो श्रमद्वारा बनेको उत्पादित वस्तुको मालिक बन्यो। श्रमले किनबेचको वस्तु बनियो। यसबाट मानिसको मानिससँग सोझो सम्बन्धको नेगेशन भएर, मानिसहरू द्वारा उत्पादित वस्तुभित्र सम्बन्धद्वारा मानिसहरूको सम्बन्ध निर्धारित हुनथाल्यो। विस्तारबिस्तारै समाज मालिकाना सम्बन्धमा विभाजन भइसक्यो। पुँजीपतिले उत्पादनको साधनको मालिक अनि मजदुरले श्रमशक्तिको मालिक बन्यो। यो सम्बन्धबाट मजदुरको श्रमशक्तिको सही मूल्य नदिएर उत्पादित बेसी मूल्यको मालिकाना पायो पुँजीपतिले। मजदुरको श्रम माथि दखल कायम गर्यो पुँजीपतिले, यो बेसी मूल्य माथि कब्जा जमाउदै, श्रमिकलाई आफ्नो सृष्टि अगाडी आफूले दास बन्नुपर्यो। यसरी नै अब पुँजीको चलाउने व्यवस्थाले जुन सामग्रीक समस्याहरुलाई जन्म दिंदैरहेछ, यस सन्दर्भमा यो स्पष्ट हुनजान्छ कि व्यक्तिमालिकाना होइन, सामाजिक मालिकाना नै यसभन्दा राम्रो तरिकाले समाजको हालतलाई समाधान गर्नसक्छ। यो पुँजीवादी व्यवस्थालाई नकारेर नयाँ व्यवस्थाको खाँचो छ। यसको कैयौं कोसिस र विचारहरू छ। तरैपनि पुँजी र पुँजीपतिले चलाएको व्यवस्थालाई नकार्ने कार्यक्रम आजको पुँजीवादको निम्ति रमाइलो छैन।
पहिलाको समाजहरुमा विकसित रूपमा विज्ञान थिएन भने समाजमा फैलिएको अवैज्ञानिक दृष्टिकोणहरू, कुसंस्कार आदिले पुरानो दासव्यवस्था वा सामन्तीव्यवस्थाहरूको निम्ति फायदामन्द थियो। तर पुँजीवादले आफ्नो विकासको पहिलाचरणमा यी सबैमा आमूल परिवर्तन ल्याउन कोसिस गर्यो। यसको निम्ति त्यतिवेलासम्म विकसित विज्ञानचेतना अनि अरू क्षेत्रहरूमा भएका विकासहरूका भूमिका महत्वपूर्ण थियो। यसैसाथ दर्शनको अग्रगति अनि तत्कालीन व्यवस्था बदल्नुको निम्ति आकाङ्क्षा र त्यसको निम्ति सङ्घर्ष पनि थियो। पुँजीवादलाई सस्तो अनि निर्वाध श्रम र क्रेताको जरुरत थियो। यसको अगाडी धर्म, जातपात आदि व्यवस्थाहरू रोक जस्तो थियो। पुँजीवादले सस्तो श्रमको चाहतमा, फ्याक्ट्री जस्तो एकै ठाउँमा ठुलो सङ्ख्यामा श्रमिक र बजार जस्तो कुनै ठाउँमा क्रेताहरुलाई ठुलो सङ्ख्यामा एकजुट गर्ने लक्ष्यमा ती विषयहरुलाई हटाउने कोसिस गर्यो जसले आममानिसलाई अछुतको संस्कारको कारणले एक ठाउमा एकजुट हुनेदेखि रोक्छ। पुरानो उत्पादन पद्धति, पुरानो चिन्ता, पुरानो सामाजिक-आर्थिक व्यवस्था पुँजीवादको विकासको अगाडी बाधाजस्तो थियो, यी सबैलाई हटाउने कोसिस त्यसकारणले पुँजीवादले पार्यो। यो नै हो पुँजीवादको सामन्तीव्यवस्था भन्दा क्रान्तिकारी भूमिका। अनि यस कार्यक्रममा ठोसरुपमा विज्ञानलाई इस्तेमाल गर्यो पुँजीवादले। पुरानो सोचविचारलाई ध्वस्त गर्ने क्रममा विज्ञान पुँजीपतिहरूको निम्ति पनि धेरै कामको रह्यो।
तर यस विज्ञानको विकासले आफूलाई पुरै संसारमा एउटा भरोसा दिलाउने विषय जस्तो उपस्थित गरायो। विज्ञान प्रति मानिसको आकर्षण, त्यसमाथि भरोसा बढ्न साथसाथै युक्तिवाद तथा यो नेगेशनको कुरा जनतामा आफ्नो असर पनि राख्नथाल्यो। अर्कोतिर, पुँजीवादले सत्तामा बसेपछि उत्पादन देखि बटुल्नु, विज्ञान देखि साहित्य, सोचविचार देखि दर्शन— सबैमाथि आफ्नो बर्चस्व कायम गर्नथाल्यो, जसको आधारभूत उद्देश्य हो नाफा कमाउन। पुँजीवादको व्यवस्थामा जन्मेको गुनासोलाई समाधान गर्ने शक्ति पुँजीवादी व्यवस्थाभित्र छैन। त्यही कारणले पुँजीवादविरोधी आवाज दुनियाको ठाउँठाउँमा बारम्बार उठिरहन्छ। तर पुँजीवादले कसरी यसलाई झेल्ने? एकातिर चल्ने व्यवस्था बरकरार राख्नको निम्ति सबै विरोधी स्वरहरूलाई कुल्चनु अनि त्योसँगै, यो व्यवस्था बारे सैद्धान्तिक रूपमा सम्मति आदा गर्न उद्देश्य लिएर, पुँजीवादनै संसारको अन्तिम व्यवस्था हो अनि त्यो बाहेक अर्को प्रस्तावित व्यवस्थाहरू सम्भव छैन— जस्तो कुराहरू जनता माथि थापिदिने कैयौं व्यवस्था पुँजीवादले अपनाउदछ। यसको एउटा पाटा हुन् विज्ञान। यो व्यवस्था चल्दैन भन्ने नेगेशन बारे पुँजीवादले सावधान रहेरै नेगेशनको सिद्धान्तलाई नै नेगेट गर्ने कोसिसमा ओर्लिएको छ।
जुन पुँजीवादले यसभन्दा अघिको समाज, विचार, अर्थनीति, अनि अझै विषयको नेगेशन बारे स्वीकार गर्छ, आफ्नो खण्डमा आएर त्यो नेगेशनलाई नै पुँजीवादको एकदमै पसन्दको कुरा होइन। यसकारणले गर्दा पुँजीवादले नेगेशनलाई अस्वीकार गर्नचाहन्छ। यसकारणलेनै पुँजीवादले विकासवादको विरुद्ध रोक लगाउने कोसिस गरिन्छ। विकासवाद र नेगेशन एकै कुरा हो। एकै सिक्काको दुई पाटा। विज्ञानको भित्र विकासवादलाई घोल्नु हो भने त्यो विज्ञान रहदैन। विज्ञानलाई विकासवाद देखि छुट्याउने प्रक्रिया चल्दैछ। प्रकृतिमा स्वतःस्फूर्तरूपले रहेको नेगेशन कार्यक्रमको वर्चस्वभित्र कसरी पुँजी चिरकालीन बनिरहन्छ? युगयुगसम्म कसरी पुँजी टिकीरहन्छ? त्यसकोपनि नेगेशन कसरी हुदैन र? यस प्रश्नहरू उभ्योस— यसमा पुँजीवादको सहमति छैन। फलस्वरुप आक्रमण चल्दैछ विकासवादको विरुद्धमा। विज्ञानको खोलमा भौतिकवादको सट्टा भाववादलाई हाजिर गराउन, भौतिकवाद द्वारा व्याख्या गरिसकेको विषयहरुलाई लिएर गलत धारणा तयार पार्नु आदि तरिकाहरू त छदैछ, जसले गर्दा विज्ञानलाई सही दिशामा विकसित गराउन अनि त्यसको उपयोग बारे पुँजीवादको कुनै दिलचस्पी छैन।
त्यसैकारण पुँजीवादले विज्ञान अनि विज्ञाननिर्भर दृष्टिकोणलाई प्रमुखता दिने सट्टा पुँजीलाई एउटा भगवानमा परिणत गरिन्छ। आफ्नो विनाशको रोक्नलाई कुसंस्कार अनि भाववादी सोचलाई केही हदसम्म उसलेपनि मद्दत दिन्छ, फैलाइन्छ पनि। उले यो स्थापित गर्न चाहन्छ कि पुँजीवादको यसको केही नेगेशन छैन, अनि त्यसैले इतिहासको पनि अन्त भैसकेको छ! यसरी पुरानो भगवानको सँगसँगै यो नयाँ भगवानलाई स्थापना गर्यो। आधुनिक खोलमा पुरानो कुसंस्कारको यती दबदबा बनिन्छ। शिक्षित समाजको केही अंश पनि आज नयाँ तौरले आधुनिक कुसंस्कारहरुका दलदलमा डुबिरहन्छ। पुँजीलाई चिरन्तन गराउनको निम्ति मानिसको चिन्ताशक्तिलाई रोकीजान्छ, बृहत् उत्पादनको कारखानाहरुलाई अनि बेसी मानिसको जमातलाई ध्वस्त पारिदिन्छ। उत्पादन शक्तिको विकासले मूल्यको नियमलाई सङ्कटमा नहालियोस्। त्यसोहुनाले पुँजी भन्ने भगवान् सङ्कटमा पर्छन्। विकासवाद विरुद्ध आएको विभिन्न प्रकारको आक्रमणलाई राम्ररी बुझेर त्यो विरुद्ध विज्ञान चिन्तनलाई ओर्लिनुपर्ने। नत्रभने कसरी अगाडितिर हिड्छ मानवसभ्यताले?
