यौन हिंसा विरुद्ध संघर्ष गर्नुको महत्व

 [निम्न लेख क्रान्तिकारी नवजवान सभाको दिल्ली शाखाबाट लिङ्ग भेदलाई लिएर हिन्दीमा लेखिएको लेखको नेपाली अनुवाद हो। 

अनुवाद : निकिता लामा]

१६ डिसेम्बर २०१२ दिल्लीमा एक नवयुवती सँग भएको अमानवीय बलात्कार अनि त्यसको विरुद्ध युवाहरूद्वारा गरिएको आन्दोलनले देशमा यौन हिंसाको समस्यालाई ज्वलन्त मुद्दा झैँ प्रस्तुत गरेको छ। तरैपनि आज समाजमा हामी नारीजातिमाथि भैरहेको अत्याचार र शोषण देखिरहेकाछौं। यौन हिंसालाई लिएर प्रश्न गर्दा अनि महिलाहरूको अनुभवलाई लिएर समाजमा यस विषयमा छलफल गर्दा अझ यस मुद्दालाई खुलस्त रूपमा बुझ्नसक्छौँ। यहाँबाट हामीले जान्नपायौं कि समाजमा रहेको आधीभन्दा बेसीमा जस्तो युवावर्गलाई यस मुद्दा लिएर अघि बढ्ने अनि परिवर्तन ल्याउने चासो देख्न पायौं। 

समाजमा यौन उत्पीडनलाई लिएर अलग अलग ताकतको अलग अलग समाधान हुन्छ। यो शृंखलामा जहाँ प्रगतिशील महिला आन्दोलन द्वारा महिलाहरूमाथि भइरहेको पारिवारिक हिंसा साथै पुलिस र सेनाले गरिरहेको हिंसालाई रोक्ने इत्यादिको कुरा आयो त्यही अर्को तर्फ पुलिसको कडा कानुन र समाजमा ज्यादा निगरानीको कुरापनि उठियो। उक्त घटनाहरूलाई लिएर मिडिया, प्रशासन अनि सरकारले पनि आ-आफ्नो स्तरमा यस समस्यालाई सुल्झाउने कोसिस गरे। सरकारले नयाँ कानुन बनाए, प्रशासनले आफ्नो कार्यप्रणालीको पुनः निरीक्षण गयो र पुलिस कर्मचारीहरूको लिङ्ग- संवेदीकारण कुरा सम्म उठ्यो, तरपनि आजसम्म हामी यस समस्याको प्रभावकारी समाधानको नजिक पुग्न सकेको छैनौ। यहाँ यो कुरा सोचनु जरुरी छ कि किन देश भरीमै यो समस्या अझै पनि भयरहेको छ? क्रान्तिकारी सङ्गठनहरूको यस समस्याको समाधान प्रति के जिम्मेवारी छ र यी युवाहरूमा यौन हिंसाको विरुद्ध र समाज मुक्तिको लागि के कस्तो कदम उठाउन सक्छन्।

यौन हिंसाको समाजको क्रान्तिकारी परिवर्तन सँग के सम्बन्ध छ?

यौन हिंसाको दशा स्त्रीजातीको बहुमुलक हिस्साको लागि नीरंतर डर र भयमा बाँच्नुको दुरगाम स्तिथि हो। आफूले आफूलाई असुरक्षित, कमजोर, सीमित घेरामा बाधिएको र पछि तानिनु र एक सङ्कुचित जीवन जिउन महसुस गर्नु हो। यो समाजमा परिवर्तन ल्याउनुको लागी हरेक पीडित र शोषित व्यक्तिहरूको भागीदारी एकदमै महत्वपूर्ण छ। यस्तो परिवर्तन ल्याउन स्त्रीजतिको कतिपय प्रतिभा र क्षमताहरूलाई उन्मुक्त नगरी सम्भव छैन।

यौन हिंसाको डरलेनै समाजमा महिलाहरूलाई हरेक क्षेत्रमा अगाडि बढनमा बाधा पुर्याउछ। महिलाहरूको यस्तो ठुलो हिस्सा भएर पनि जो प्रत्यक्ष रूपले आफूसँग भइरहेको अन्याय, अत्यचार र हिंसाको खिलाफ आवाज उठाउनसक्दैनन्, उनीहरूले यो सोच्नु व्यर्थनै छ उ समाजमा शोषणको खिलाफ अगाडि बढेर कुनै पनि आन्दोलनमा हिस्सा लिन सक्छन्।

समाजमा यौन हिंसाको व्यापकताले स्त्री अनि पुरुष जातिमा एक अर्का प्रति विश्वसनीय अनि मैत्रितापूर्ण भाव कायम गर्नु कठिननै छ।

स्त्री र पुरुष जातिमा सामाजिक सम्पर्कमा बाधा पुर्याउने सबै भन्दा ठुलो कारण यौन हिंसा पनि हो। पुँजीवादी तन्त्रले महिलाहरूको दोस्रो स्तरको पहिचानलाई कायम राख्नमा प्रमुख भूमिका निभाउछन् अनि पुरुष र स्त्रिजातिमा भेदभाव राखेर पुरुष र स्त्रीजाति बिच अन्तर राखिदिन्छन्। यसो गर्नाले उनीहरू बिच शोषणकारी तन्त्रको खिलाफ संयुक्त लडाई कमजोर हुन पुग्छ।

महिलाहरूको नियन्त्रण अनि वर्ग विभाजन समाज

ऐतिहासिक रूपमा वर्ग-आधारित समाजको घरेडी महिला अनि पुरुष माझ लैगिक श्रम विभाजनमानै गाडिएको छ अनि यसको निजी सम्पत्तिको सुरक्षासंग गहिरो सम्बन्ध छ। अर्थात् महिलाहरूको लैगिकता, समाजमा नियन्त्रण वर्ग विभाजन बनाएर राख्नुको एक महत्वपूर्ण वा प्रमुख स्तम्भ हो। मनुष्यको लैगिकता, जो प्रकृति समाजमा महिला, पुरुष, जाति, धर्म, समुदाय वर्ग अनि परिवारको सिमानामा थोपिएको हुन्छ। उक्त परिप्रेक्ष्यलाई क्रान्तिकारी आन्दोलनको रूप दिनुमा महत्वपुर्ण भूमिका निभाउने एन्गल्सले “परिवार, निजी सम्पति अनि राज्यको उत्पत्ति”-को विश्लेषण एकै साथ जोडेर गरेका छन्। यी सामाजिक संस्थाहरूको एक अर्का सँग भिन्दै सम्बन्धले यिनीहरूमा कुनै एकको अमुल परिवर्तन वा विनाशको लागी अन्य दुईको परिवर्तन अनि विनाशको आवश्यकता बनाई दिन्छन्।

परिवार एउटा ऐतिहासिक संस्था हो

परिवारको जुन रूप आज हामी देखिरहेका छौ, त्यो सदियौ देखि परिवर्तन हुँदै आएको हो। हामी देख्न सक्छौ कि अलग-अलग ऐतिहासिक दौरमा पारिवारिक सम्बन्धमा अलग-अलग आदर्श स्थापित भएका छन्। कृषि प्रधान सामन्ती समाजमा परिवारको सोच केवल एक दाम्पत्य सम्म सीमित नभएर एक संयुक्त परिवारको रूपमा स्थापित थियो। पुँजीवादमा जहाँ आज पनि यस्तो संयुक्त परिवार छ, त्यही फेरी स्वतन्त्र रहने दम्पतिहरूको चलन पनि समाजमा बढ्दै गएको छ। परिवारमा बदलाउ आए झैँ परिवारको स्थापना पनि ऐतिहासिक मोडमा भएको हो, जहाँ निजी सम्पत्तिको हस्तान्तरणको लागी वंश निर्धारित गर्नु महत्वपूर्ण भयो। वंशको ‘शुद्धता’ बनाई राख्नुको लागी स्त्री र पुरुष माझ सामाजिक सम्पर्क बिच नयॉ परम्परा स्थापित गरिदिए जसलाई आज सम्म पनि हाम्रो समाजले मानेर अधि बढिरहेको छ। स्त्री र पुरुषको बिच सामाजिक सम्पर्कलाई दिएको यो रूप वर्ग- विभाजित समाजको वास्तविकता हो, तर एउटा नयॉ समाजको स्थापना गर्नेहरूले यस सम्पर्कलाई एउटा नयाँ रूप दिनु पर्छ, जो दुवै पुरुष अनि स्त्रीजातीको विकासको लागी सार्थक छ।

सामन्ती विचारधारामा महिला

सामन्ती बिचारधारामा अनि सामाजिक प्रकारले स्त्रीजातिलाई सामान्य रूपले कसै पुरुषको सम्बन्धले नै हेरेको हुन्छन। स्वास्नी, आमा, बहिनी अनि छोरी, यतिनै स्त्रीजातीको मुख्य पहिचान बनेर गएको छ। यो दृष्टिकोणले स्त्रीजातिको शरीर परिवारको ‘इज्जत’को प्रतीकको रूपमा दर्साएको पाउछौ, जहाँ उसको स्वतन्त्र अस्तित्व, उसको अधिकार इत्यादि प्राय छुट्टाएर दिइन्छ। आफ्नो परिवारको ‘इज्जत’ मानेका ती महिलाहरूको पनि केही परिवारमा इज्जत हुदैनन्। समाजमा आमा,बहिनी, छोरीको रूपमा महिलाहरूको ‘इज्जत’को सुरक्षासम्म सीमित रहेका हुन्छन। यस पुरुषतन्त्र समाजबाट महिलाहरू मुक्त नभई महिलाहरूलाई एक स्वतन्त्र मनुष्यको स्थरमा इज्जत अनि सम्मान पाउनु असम्भव छ।

लामो समयसम्म बलात्कारलाई महिलाहरू प्रति गरिएको अत्यचार नमानेर उसको बुवा वा लोग्नेको खिलाफ गरिएको अपराध मान्ने गर्थ्ये। कतिपय सभ्यताहरूमा यस्तो हिंसालाई पारम्परिक दर्जा पनि दिएको छ, जस्तै भारतको एउटा समुदायमा यस्तो परम्परा पनि छ जहाँ पुरुषले कुनै महिलाको अपहरण गरेर उसको बलात्कार गरेपछि उसको पतिलाई एक निश्चित रकम दिएर त्यो महिलालाई आफ्नो पत्नीको दर्जा दिन्छन। इतिहास पल्टायौ भने भारतीय न्यायालयहरूले यस मुद्दामाथि लिएको फैसलामा देख्न सक्छौ कि पीडितलाई दोषी सँग विवाह गर्नुको आदेश दिन्छन र त्यो मुद्दालाई त्यही छोडिदिनछन्। अझै, आज पनि हाम्रो देशमा बिवाहिक बलात्कारलाई अपराध मान्दैनन्। यौन उत्पीडन माथि बनिएको यस्तो सोचबाट हामी थाहा पाउन सक्छौ कि आज पनि हाम्रो सामजमा स्त्रीजातिलाई स्वतन्त्र मानवको दर्जा प्राप्त भएको छैन।

पुँजीवादमा महिलाहरूको स्तर 

पुँजीवादले समाजको बहुसङ्ख्यक हिस्सालाई आफ्नै नजिकको आफन्तहरू बिच विकृति अनि विच्छिन्नतालाई जन्म दिन्छ। यसले दुई व्यक्तिबीच स्वाभाविक सहयोग अनि परस्पराधीनता लाई प्रतिस्पर्धामा बदली दिन्छ । मनुष्यको पूर्ण विकासको लागी, समाज सँग निरन्तर रूपमा जोडिनु जरुरी छ, पुँजीवादीले मानिसको जीवनमा यस सामाजिक आदान प्रदानको प्रक्रियामा उपभोगतावादलाई स्थापित गर्न कोसिस गर्छन्, जो उनीहरूको नाफाको सङ्ग्रहको निम्ति उपयुक्त हुन्छ। लैगिक सम्बन्धहरूलाई पनि पुँजीवादले लेन-देनको सम्बन्धमा बदली दिन्छन, (पैसा अनि पैसा, सौन्दर्य अनि पैसा, फाइदा अनि लैगिक भोग इत्यादिको लेन-देन) अनि अर्को तर्फबाट मनुष्यको यो मुलत: सामाजिक आवश्यकताहरूलाई आत्मीय सम्बन्ध बाहिर उपभोगको घेरामा पुर्याई दिन्छ (वेश्यावृक्ति, व्यू फिल्म इत्यादि)। समाजमा सामान्य व्यवहारलाई लिएर लैगिक सम्बन्ध अनि मानिसहरूको भावनाहरू (जम्मै प्रेम, मित्रता इत्यादि)-मा बढ्दो दुरत्व, समाजमा यौन हिंसा वृद्धिको एक महत्वपूर्ण आधार बनेको छ। यो एउटा कारण हो किन अन्तराष्ट्रिय पुँजीवादी वर्गद्वारा लिएको सबै सक्रिय फैसलाहरू पश्चात् पनि समाजमा यौन हिंसालाई कम गर्न सकिएको छैन अझ त्यसले बढावानै दिएर गएको छ। 

पुँजीवादी विकासको प्रारम्भिक दौरमा यसले सामान्तवादमा स्थापित धेरै रुढीवादी सामाजिक सम्बन्ध अनि संस्थाहरूको विनाश गयो। अनि त्यस सन्धर्भमा एक प्रगतिशील बदलावको रूप लिएर समाजमा स्थापित भयो। यसले महिलाहरूको लागि बढ्दै गएको स्वतन्त्रताको प्रश्न आधुनिक युगमा तीव्र स्वरमा उठायो। तर यस प्रश्नलाई उठाउने महिला सङ्गठनहरू अनि व्यक्तिहरूको एक हिस्सालाई पुँजीवादसंग केही पनि गुनासो थिएन, अझै उनीहरू लामो समय सम्म पुँजीवादमा नै आफ्नो विकाशको कल्पना गर्ने गर्थे। नारी मुक्तिको यस चरणलाई हेर्यौ भने हामी यो बुझ्न सक्छौ कि त्यो समयमा उठाएको कतिपय मांगहरू अन्तराष्ट्रिय महिला समुदायको लागि स्वीकृत भएको छ, जस्तै महिलाहरू घर बाहिर काम गर्ने वा भोट दिने अधिकार इत्यादी। यो अधिकार जहाँ महिलाहरूको सामूहिक सामाजिक अनि राजनैतिक विकाशको लागि एकदमै महत्वपूर्ण थियो त्यही यसले पुँजीवादको सीमाहरूलाई चुनौती दिदैन थियो। पुँजीवादले आफ्नो विकाशको लागि दुनियामा उपलब्ध सबै साधनहरूको प्रयोग गर्ने कोसिस गर्छ, यस्तो हुँदा यी पुँजीवादीहरूले महिलाहरूको स्वतन्त्रताको प्रयोग गर्न पनि पछि हटेन। घर बाहिर काम गर्ने महिलाहरूको आधारमा यसले सबै मजदुर महिला अनि पुरुषहरूको वेतन कम गरिदियो अनि महिलाहरूको सस्तो श्रमले अझ भरपूर नाफा कमायो। जाहाँ औपचारिक रूपले राजनीतिमा यिनीहरूको भागीदारीलाई सुनिर्दिष्ट गयो, त्यही असल रूपमा हो भने महिलाहरूको हितको लागि आवश्यक राजनीतिको के चरित्र हुनु पर्छ भन्ने प्रश्नलाई महिला आन्दोलनमा पछि राखिदियो। जाहाँ आज महिलाहरूको प्रति समान्ती व्यवहार प्रचलित छ त्यहाँ पुँजीवाद त्यो रीति-रिवाजलै बदलेर आफ्नो नाफा अनि सामाजिक सन्तुलनलाई खतरामा हाल्नु तयार छैन। यस्तोमा पुँजीवादी विचारबाट भरिपूर्ण महिला आन्दोलनको धाराहरू आज महिलाहरूको पूर्ण मुक्तिको अभियानको नेतृत्व गर्न सक्दैनन्। यो गर्नको जिम्मेदारी क्रान्तिकारी आन्दोलनको नै हो।