जाति प्रश्न अनि मार्क्सवाद

प्रकाश विश्व

हालैमा ब्राह्मणवादी हिन्दूत्वको आक्रामक शक्तिले फासिस्ट मनोवृत्ति बोकेर उग्र साम्प्रदायिक राजनीति सितै ‘देशप्रेम’लाई नारा बनाएर उनीहरूको आर्थिक नीतिको दिवालियापनलाई छोप्ने कोसिस गरिरहेको छ। जेएनयु काण्डमा बिजेपी-आरएसएसको षड्यन्त्र निष्फल भएतापनि काश्मिरको प्रश्नमा, देशप्रेमको प्रश्नमा, भारतमाताको धारणाको विषयमा अनि त्यसमाथि राष्ट्रियताको प्रश्नमा कतिवटा चर्चाको वातावरण जोरसँग उभ्रेर आएको छ। अर्कोतिर चुनाव पनि नजिकै। हाम्रो यस क्षेत्रमा गोर्खा राष्ट्रियताको आत्मनिर्णयको अधिकारलाई शुरुदेखि दबाउने सीपीएम र काँग्रेसलाई समर्थन गर्ने बाचा गरिरहेका छन्् यहाँको उत्पीडित राष्ट्रियताको ‘प्रतिनिधिहरू’। उनीहरूबाट छुट्टिएर ‘जाप’ राष्ट्रियताको उन्मुक्तिको कुरा गर्दै अहिलेको सत्तारुढ र ‘बंगला विभाजन’ विरोधी तृणमूल काँग्रेसको छत्रछायामा आश्रित भएको छ। अनि यस क्षेत्रमा ‘मार्क्सवादी कम्युनिस्ट’ को हिसाबले परिचित पार्टीले उनीहरूको चुनावी प्रचारमा वामपन्थ-मार्क्सवाद-वर्गसङ्घर्षको कुराहरू जोरसँग नभनेर आफूलाई गोर्खा जातिको इमान्दार प्रतिनिधि र गोर्खा जातिको सबै वर्गको शुभाकांक्षीको रूपमा पेश गर्दै छ। यी सबैले गर्दा देश, देशप्रेम, जाति, जनजाति र त्यससित वर्गसङ्घर्ष र मार्क्सवादको के अन्तरसम्बन्ध छ— त्यो अस्पष्ट भइरहेको छ। शास्त्रीय मार्क्सवाद र संसारभरिका मार्क्सवादीहरूका व्यवहार देखि जन्मिएको यस विषयमाथि चर्चालाई यस मौकामा दोहराउनु उचित लाग्यो।  

जातिहरूको गठन कसरी भयो?

ऐतिहासिक भौतिकवादको दृष्टिकोणबाट, समाज विकासको क्रमलाई व्याख्या गर्दा, कसरी मार्क्सवादीहरूले कुनैपनि जातिको गठनलाई हेर्छन््? आदिम युगमा, मानिसहरू सानो समूहहरू (clan) बनाएर अथवा कतिवटा यस्ता समूह एकत्रित भएर बसोबासो गर्थे, जसको आधार थियो आत्मीयता वा रगतको सम्बन्ध। यिनीहरूलाई उपजाति वा ट्राइब भनिन्थ्यो। समाजको प्रगति सँगै ट्राइबहरू समेटेर जातिको जन्म भयो। कुनै जतिको मानिसहरू अब रगतको सम्बन्धले मात्रै सम्बन्धित थिएनन्, बरु जातिहरूको गठन भयो विभिन्न वर्णको विशिष्टता भएको ट्राइबहरूको एकिकरण बाट। यी जातिहरू एउटै भाषा बोल्छन््, र सामान्यतया एउटै क्षेत्रमा बसोबासो गर्छन््। तिनीहरूका संस्कृति र मानसिक गठन पनि एउटै प्रकारको हुन्छ। यद्यपि दासप्रथा र सामन्तवादको युगमा, दासमालिक वा जमिन्दारहरूको शासनको सीमाना र ऐन-कानुनहरू त्यतिबेलासम्म लगभग स्वतन्त्र र स्वयंसम्पूर्ण नै थियो। त्यसले गर्दा विच्छिन्न समष्टिहरूलाई लिएर जातिहरूको गठन हुनथाल्यो, जसको आफूभित्र कुनै प्रकारको राजनैतिक वा अर्थनैतिक संघवद्धता थिएन। 

पुँजीवादको विकासले आधुनिक जतिहरूको सिर्जना गऱ्यो। एउटै प्रकारको सामग्री उत्पादन, अर्थनैतिक कुशलता, अनि समग्रतामा वाणिज्य र यातायातले गर्दा जातिगत अर्थनैतिक एकता तयार पाऱ्यो, अनि एउटा केन्द्रीकृत जातिराज्यको आवश्यकतालाई सृष्टि गऱ्यो। जातिराज्य (nation state) गठनको प्रक्रिया चाहिँ सामान्यतया पुँजीवादी विकास सँग सम्बन्धित छ। यस सन्दर्भमा मार्क्सवादी दृष्टिकोणलाई संक्षिप्तरूपमा लेनिनले यसरी राखेका छन््—  

“Throughout the world, the period of the final victory of capitalism over feudalism has been linked up with national movements. For the complete victory of commodity production, the bourgeoisie must capture the home market, and there must be politically united territories whose population speak a single language … Therein is the economic foundation of national movements.” ( The Right of Nations to Self-Determination)

जुनबेला आधुनिक पुँजीवादी राज्यहरूको गठन नै भएको थिएन, त्यसबेला नै साम्राज्यवादले, खासगरी युरोपेली साम्राज्यवादले संसारको विभिन्न कुनामा उपनिवेशको स्थापना गरेको थियो। साम्राज्यवादी शासनको शर्तहरू भित्र नै ती ठाउँहरूमा जातिहरूको गठन हुनथाल्यो, वा अहिलेपनि गठनको प्रक्रिया चलिरहेको छ। अनेकौ खण्डमा यी उत्पीडित राष्ट्रियताहरूको गठन र राष्ट्रिय पहिचानहरू प्रतिकूल स्थितिबाट गुज्रिएको थियो वा अहिलेपनि गुज्रिरहेको छ, जहाँनिर साम्राज्यवादको चाहना माफिक अर्थनैतिक वा राजनैतिक विकासले जातिको स्वाभाविक विकासको बाटोलाई बिगारेको छ। पश्चिम युरोपको सुगठित सामन्तवादी राजतन्त्रहरूमा राष्ट्रिय चेतनाको उद्भव पहिलोपल्ट देखापरेको थियो, त्यतिबेला यी देशहरूमा सामन्तवादको निर्मूलन र पुँजीवाद विकासको प्रक्रिया जारी थियो। उदीयमान बुर्जुवा विकासको आँखासामु त्यतिबेला सामन्तवादको देशीय सिमानाहरू नाघेर मुक्तबजारको क्षितिजसम्म पुग्ने सपना। यसको लागि तिनीहरूलाई एउटा सांस्कृतिक-राजनैतिकरूपमा एकीकृत वा एकिकरण गर्न लायक क्षेत्रलाई चिन्हित गर्ने खाँचो थियो, जसमा जनसमर्थन पनि हुनुपर्थ्यो। सामान्यतया भाषाले सम्बन्धको जरियाको रूपमा यस्ता बजारहरूलाई विकसित गराउनमा महत्त्वपूर्ण भूमिका लिनथाल्यो। एकीकरणको माहौल बनाउनको लागि समष्टिको इच्छा र सचेतन पहलको आवश्यकता थियो— त्यसले गर्दा उदीयमान पुँजीपतिहरूले राजनैतिक रूपमा उनीहरूको ‘आफ्नो मानिसहरू’लाई ‘आफ्नो संस्कृति-राजनीति’ बारे ‘सचेत’ बनाउन खोज्यो अनि सफल पनि भयो। त्यसको लागि नयाँ नयाँ मिथक खोजेर जनतासामू हाजिर गर्नु, विभिन्न लबज र चिह्नहरूलाई उपयोग गरेर यस पहिचानको सचेतनालाई एउटा शक्तिशाली र प्रभावकारी आवेगमा परिणत गरायो। यो नै राष्ट्रियतावाद हो। यो नै हो बुर्जुवा वर्गको निम्ति राजनैतिक सत्तामा चढ्नलाई एक नयाँ जादुमन्त्र। राष्ट्रियताको आन्दोलनले सामन्तवादको बन्धनलाई तोडिदियो। यसको फलस्वरूप निर्माण हुन्थाल्यो जातिराज्य (nation state) र मुक्त राज्यीय बजार, दुवैलाई नै बाहिरको चाप बाट सुरक्षा चाहिन्छ। अलिकति भिन्न प्रकारको भए पनि त्यही प्रक्रिया देखापरेको थियो उपनिवेशमा परिणत भएको देशहरूमा पनि। जहाँनिर राष्ट्रियताको सङ्घर्षहरू मुख्यतः त्यसताका पुँजीवादी विकासको बाटोलाई सजिलो बनाउनको लागि उभिएको थियो, उपनिवेश चाहिँ ती ठाउँहरूमा प्रतिबन्ध जस्तो देखापऱ्यो। त्यसलेगर्दा राष्ट्रियताको सङ्घर्षहरू देशप्रेमको प्रकाश मात्रै थिएन, बरु त्योभन्दा बेशी नै थियो र अहिलेपनि त्यस्तै छ। पश्चिम युरोप छोडेर अन्य कम्ती विकसित र पिछाडिएको देशहरूमा, जहाँनिर वित्तीय पिछडापन झन् बेशी छ, त्यस्तो देशहरूमा राष्ट्रिय सङ्घर्षको मूल आकार यस्तै भएतापनि कतिवटा अन्य विशिष्टता पनि यसमा निहित छ। यहाँनिर सामन्तवादसँग मेलमिलाप छ, तथाकथित अभिजात वर्ग र नोकरशाही माथि निर्भरता छ, त्यसले गर्दा अनेकौ खण्डमा बर्चस्ववाद पनि यसमा देखापऱ्यो। साम्राज्यवाद विरोधी नारा यहाँनिर जति दह्रिलो थियो, त्यति बलियो थिएन सामन्तवाद विरोधी सङ्घर्ष। यसबाहेक विभिन्न राष्ट्रियता बहुल देशहरूमा राष्ट्रवादी सङ्घर्षले कैयौँ घुमाउरो बाटो अपनाएको थियो, जुन पश्चिम युरोपको देशहरू भन्दा भिन्न थियो। ती देशहरूका बुर्जुवा, मध्यमवर्गीय, र किसानहरूले जनतालाई नेतृत्व दिने खण्डमा, उनीहरूलाई एकजुट गर्नलाई सङ्घर्षको नानाथरीका रूप र बाटो अपनाएको थियो। एउटै राष्ट्रिय आन्दोलन भित्र नै विभिन्न पर्याय पनि आउनसक्छ। सङ्घर्षको नेतृत्व पनि बदलिनु सक्छ एक वर्ग देखि अर्को वर्गको हातमा। यसरी नै कहिले किसानहरू त कहिले मजदुर-किसान गठबन्धनले यस सङ्घर्षको नियन्त्रण आफ्नो हातमा लिएको छ। अनि यसरी नै कुनै एउटा अवधिमा उदीयमान बुर्जुवाहरूको हतियार राष्ट्रवादको झण्डा तिनीहरूको हातबाट निस्किएर समाजवादको हातमा गएको थियो। त्यही निर्दिष्ट क्षणमा मात्रै राष्ट्रियताको सङ्घर्ष समाजवादी विचार सँग, मार्क्सवादीहरूको लक्ष्यसँग सम्पूर्णरूपमा मिल्दोजुल्दो रहेको थियो। कि त त्यस सङ्घर्षभित्र वर्गदृष्टिकोण बोक्ने सचेत मार्क्सवादीहरूको नियन्त्रण हुनपऱ्यो, नत्रभने बृहत्तर समाजमा समाजवादको वैचारिक र कार्यकारी मान्यता हुनुपऱ्यो। अरू सबै बेलामा, सबै ठाउँमा राष्ट्रियताको सङ्घर्ष र मार्क्सवादीहरूको विचार भित्रको अन्तरसम्बन्ध जटिल नै रहेकोछ। सामान्यतया यस्ता सङ्घर्षहरूको नियन्त्रण बुर्जुवाहरूको हातमा रहेकोले वैश्विक पुँजी र साम्राज्यवाद सित सम्बन्धको आधारमा नै यस्तो सङ्घर्षहरूको भविष्य निर्धारित हुन्छ। 

राष्ट्रिय उत्पीडन अनि आत्मनिर्णयको अधिकार

“… national oppression is the system of exploitation and robbery of oppressed peoples, the measures of forcible restriction of the rights of oppressed nationalities, resorted to by imperialist circles. These taken together represent the policy generally known as a policy of national oppression. (Stalin, Report on the National Question, The Seventh (April) Conference of the R.S.D.L.P. (Bolsheviks))

जातिगत उत्पीडन विभिन्न रूपमा अभिव्यक्त हुनसक्छ। कुनै ठाउँमा भाषा लिएर, कुनैमा त्यो दङ्गा वा राजनैतिक सन्त्रासको रूपमा पनि देखापर्न सकिन्छ। जातिगत उत्पीडनलाई समर्थन गर्नेहरू भित्र दमनकारी जातिको पक्षबाट त्यस जातिको जमिन्दार र बुर्जुवाहरू, पेटि-बुर्जुवा अनि श्रमजीवी जनताको पनि एउटा अंश उभिनुसक्छ, अनि यिनीहरूमा सबैले नै जातिगत उत्पीडन बाट वस्तुगतरूपमा लाभान्वित हुन्छ। यो साफ छ कि दमनकारी जातिको एउटा सानो अंशको लाभको लागि चल्दै गर्छ यो जातिगत उत्पीडन। अनि त्यो सानो अंशले नै दमनकारी जातिको सबैलाई त्यसमा सामेल गराउन कोसिस गर्छ। दमनकारी जातिले त्यसको क्षुद्र अंशको स्वार्थमा समग्र जाति भित्र नै विद्वेष फैलाउन, दङ्गा मच्चाउन जस्तो घिनलाग्दो काममा पनि पाइला चाल्छ। अधिकारको सङ्घर्ष तब प्राय नै अर्थहीन मारामारी वा सम्झौता अथवा आतंकवादको गल्लीमा हराउछ।

उत्पीडित जातिको सङ्घर्षलाई सामान्यतया स्थानीय बुर्जुवाहरूले नै नेतृत्व दिन्छन्् । बेशी जस्तै खण्डमा तिनीहरूले दमनकारी जातिको बुर्जुवाहरू सँग सङ्घर्षमा ओर्लिन्छन््, स्थानीय व्यापार माथि दखल कायम गर्नलाई। त्यसको फल हो आत्मनिर्णयको माग। तर यो माग चाहिँ त्यतिबेला नै शक्तिशाली हुनसक्छ जब यथार्थमा त्यहाँनिर तिनीहरूको सामाजिक-सांस्कृतिक अभिव्यक्तिहरूमा रोक लाग्छ अनि तिनीहरूको सामाजिक-सांस्कृतिक विकाश त्यो क्षेत्रमा ठप्प हुनथाल्छ। यस्तोमा त्यही समाजको सर्वस्तरबाट मानिसहरू आफूलाई उत्पीडकहरूको हातबाट मुक्त गर्न खोज्दै सङ्ग्राममा ओर्लिन्छन््।

त्यसोभए यो उन्मुक्तिको सङ्ग्राम वर्चस्ववादी जातिको अत्याचारी शासकवर्ग विरुद्धको सङ्घर्ष पनि हो। त्यही कारणले सबै जातिको नै गणतन्त्र-आकांक्षी सबै मानिसलाई यस सङ्घर्षमा साथ दिनुपर्छ। यो पनि जरुरी हो कि यी सबै सङ्घर्षहरू भित्र बसेको वामपन्थी शक्तिहरूलाई, जसले खटिखाने र दमित मानिसहरूको स्वार्थको प्रतिनिधित्व गर्दैछन््, तिनीहरूलाई त्यही पछाडीएको जाति भित्र बसेर बहस र सङ्घर्ष— दुवै नै चलाउन पर्छ, कोसिस गर्नुपर्छ सङ्घर्षको बाटोलाई प्रभावित गर्नको निम्ति। सङ्घर्ष भित्र बसेको वामपन्थी दलहरूले  बाहिरको वामपन्थी दलहरूको समर्थन पनि जुटाउन कोसिस गर्नुपर्छ। यस लडाइको फैसला भइसकेपछि समाजमा चालु नानाथरीका शोषण विरुद्ध सङ्घर्ष दह्रिलो बनिनेछ, वर्ग सङ्घर्ष तब पहिला कतारमा आउनेछ।

मार्क्सवादी-लेनिनवादीहरूको काम के हो भने समाजवादको सङ्घर्षको निम्ति सर्वहाराको अन्तर्राष्ट्रिय एकता तयार पार्नु। यो टाढाको लक्ष्य हो। त्यो लक्ष्यतिर नै कम्युनिस्टहरूको काम सञ्चालित हुनुपर्छ। त्यही लक्ष्यसम्म पुग्नको निम्ति अपरिहार्य शर्त हो सबै जातिको समान अधिकारको निम्ति सङ्घर्ष। त्यसको मतलब हो दमनकारी जातिले जुन जुन विशेष सुविधा उपभोग गर्छ, दमित जातिले जतिपनि गणतान्त्रिक अधिकारबाट वञ्चित हुन्छ— ती सबैको नै उन्मुलन चाहिन्छ। त्यसले गर्दा मार्क्सवादी-लेनिनवादीहरूको सबै काममा यो समान अधिकारको कुरा प्रतिविम्बित हुनुपर्छ— उसको नीतिमा, जनतालाई समावेशित गर्न काममा अनि सङ्गठनको भित्री सञ्चालन प्रक्रियामा पनि। लेनिनले लेख्नुभएका छन््—

“As Democrats we are irreconcilably hostile to any, however slight, oppression of any nationality and to any privileges for any nationalities. As democrats, we demand the right of nations to self-determinationin the political sense of that term… i.e., the right to secede. We demand unconditional equality for all nations in the state and the unconditional protection of the rights of every national minority. We demand broad self-government and autonomy for regions, which must be demarcated, among other terms of reference, in respect of nationality too. (Lenin’s collected writings, English, Volume 19, Page 116)

यस आत्मनिर्णयको अधिकारको विरुद्ध बहस गर्नेहरूको निम्ति, जसको संशय छ तिनीहरूको निम्ति लेनिनले एउटा तुलनात्मक चर्चा राखेका छन्— 

“… To accuse those who support freedom of self-determination, i.e., freedom to secede, of encouraging separatism is as foolish and hypocritical as accusing those who advocate freedom of divorce of encouraging the destruction of family ties. Just as in bourgeois society the defenders of privilege and corruption, on which bourgeois marriage rests, oppose freedom of divorce, so, in the capitalist state, repudiation of the right to self-determination, i.e., the right of nations to secede, means nothing more than defense of the privileges of the dominant nation and police methods of administration, to the detriment of democratic methods…

From their daily experience the masses know perfectly well the value of geographical and economic ties and the advantages of a big market and a big state. They will, therefore, resort to secession only when national oppression and national friction make joint life absolutely intolerable and hinder any and all economic intercourse” (The Right of Nations to Self-Determination)

समस्त जातिको निम्ति नै आत्मनिर्णयको अधिकार एउटा मौलिक गणतान्त्रिक अधिकार हो। आत्मनिर्णयको अधिकार भन्नाले कुनै ठाउँमा स्वजातिको मानिसहरू जुन सीमाना भित्र छन्, तिनीहरूलाई लिएर एउटा बेग्लै सार्वभौम देश सम्म बनाउन अधिकार पनि बुझिन्छ। आत्मनिर्णयको अधिकार भन्नाले विच्छिन्न हुने अधिकार पनि हो। यस्तो कुराहरू गर्नुको निम्ति अहिले मार्क्सवादी साहित्य पढ्ने जरुरत छैन, संसार भरी नै थुप्रै ठाउँहरूमा चालु व्यवस्था भित्र नै यस्ता उदाहरणहरू मौजुद छ। तर विभिन्न देशमा समाजवादको दौरमा मौलिक वैचारिक अडानबाट पछि हटेर, मार्क्सवाद-लेनिनवादको आधारभूत सिद्धान्तहरूबाट पछि हटेर उत्पीडित जातिहरूको कुरा निप्टारा गर्दै थुप्रै मार्क्सवादी नामधारीहरूले यस सवालमा कम्युनिस्टहरूको विश्वसनीयता नै बिगारेका छन््। 

मार्क्सवादले चाहिँ यस कुरालाई यसरी हेरेको थियो कि आत्मनिर्णयको अधिकार चाहिँ आर्जन हुनेछ दमित जाति माथि बसेको साम्राज्यवादी शासनको क्रान्तिकारी उन्मुलन द्वारा। त्यसको लागि साम्राज्यवादी पुलिस-मिलिट्री शक्तिलाई हटाउन आवश्यकता छ, सोही जातिको क्षेत्रमा विप्लवी गणतान्त्रिक वा सर्वहारा सरकारको स्थापना अनि साम्राज्यवाद र उसको पिछलग्गुहरूको हातबाट उत्पादन साधनलाई जफत गर्ने प्रक्रियाबाट यस लडाइको निप्टारा हुनेछ। यी सबै शर्तहरू पुरा भएपछि मानिसहरू मतसंग्रह द्वारा तय गर्नेछन्् अरू जातिहरू सँग तिनीहरूको सम्बन्ध, जसमा भुतपुर्व दमनकारी जाति पनि हुनसक्छ। 

मार्क्सवाद-लेनिनवादले अन्तसम्म समानताको आधारमा जातिहरूका स्वैच्छिक एकताको पक्षमा कुरा गर्छ। यो एकता अवश्यनै स्वतःस्फूर्त हुनुपर्छ। लेनिनले लेख्नुभएका थिए कि आत्मनिर्णयको अधिकारको माग भन्नाले राज्यहरूलाई भत्काएर टुक्रा पार्न होइन, बरु गणतान्त्रिक तरिकाले त्यसको सन्युक्तताको आधार तयार पार्नु।

“We demand freedom of self-determination, i.e., independence, i.e., freedom of secession for the oppressed nations, not because we have dreamt of splitting up the country economically, or of the ideal of small states, but, on the contrary, because we want large states and the closer unity and even fusion of nations, only on a truly democratic, truly internationalist basis, which is inconceivable without the freedom to secede (Lenin collected volumes, English, vol-21, page 413-14)

राष्ट्रियताहरूको आत्मनिर्णयक अधिकारको सङ्घर्षलाई कहिले र किन समर्थन गर्नु?

मार्क्सवादको विचार यस्तो होइन कि कुनैपनि स्थितिमा वा कुनैपनि शर्तमा यस्ता सङ्घर्षहरूलाई समर्थन गर्नु पर्छ। मार्क्सवादअनुसार कुनै राष्ट्रवादी आन्दोलनलाई समर्थनको निम्ति जाच्न पर्छ कि त्यो लडाइले साम्राज्यवादी शक्तिहरूलाई दुर्वल पार्छ कि पार्दैन, सर्वहारा एकवद्धतालाई दह्रिलो पार्छ कि पार्दैन इत्यादि। संसारभरिमा र हाम्रो देशमा पनि हामीले ‘मार्क्सवादी’हरूका यस्तो दुवै चरम अडान प्रत्यक्ष गरेकाछौं— सम्पूर्ण समर्थन र सम्पूर्ण विरोध! इतिहासमा प्रमुख मार्क्सवादी चिन्तकहरू मध्ये पनि चाखलाग्दो बहस यस विषयमाथि भएको थियो। यहासम्मकि मार्क्स स्वयम्ले पनि शुरुमा सन्दिग्ध थिए, पछि गएर उनले पनि अनेकौ मुक्तिसङ्घर्षलाई समर्थन गरे। जर्मनी र इटलीको एकता, पोल्यान्ड र आयरल्यान्डको राष्ट्रिय स्वतन्त्रताले ती देशहरूमा मजदुरहरूका आफ्नो सङ्घर्ष विकासको निम्ति सहायक वातावरण बनाउन इंगित दिइरहेको थियो। त्यससित, यी राष्ट्रवादी मुक्ति सङ्घर्षप्रति यदि दमनकारी राष्ट्रियताका मजदुरहरूको समर्थन एकजुट हुन्छ भने, ती मजदुरहरूले सर्वहारा अन्तर्राष्ट्रियतावादको शिक्षालाई आत्मसात् गर्न सकिन्छ। यो कुरा चाहिँ मजदुरहरूको प्रगतिशील शिक्षाको लागि एक महत्त्वपूर्ण माइलखुट्टी हो। अर्कोतिर मार्क्सले चेक र दक्षिणी स्लाभहरूको राष्ट्रिय मुक्ति सङ्घर्षलाई विरोध गर्नुभएका थिए किनभने त्यस खण्डमा तिनीहरूलाई समर्थन गर्नुको मतलब थियो रसियाको जारतन्त्रलाई समर्थन गर्नु, जसले गर्दा युरोपको क्रान्तिकारी आन्दोलनलाई निकै हानी पुराउथे।   

“When we recognize the right of oppressed peoples to secede, the right to determine their political destiny, we do not thereby settle the question of whether particular nations should secede from the Russian state at a given moment. A people has a right to secede, but it may or may not exercise that right, according to circumstances. Thus we are at liberty to agitate for or against secession, according to the interests of the proletariat, of the proletarian revolution. Hence, the question of secession must be determined in each particular case independently, in accordance with existing circumstances, and for this reason the question of the recognition of the right to secession must not be confused with the expediency of secession in any given circumstances.” [Stalin, Works, Vol. 3, p. 55]

यस सन्दर्भमा मार्क्सवादीहरूले कुनै आन्दोलन बारे यदि यस्तो निचोडमा पुग्छ कि त्यो आन्दोलन सर्वहाराको दृष्टिकोणबाट हानिकारक हो, तब तिनीहरू अवश्य नै प्रचार गर्न सकिन्छ, उत्पीडित जातिको मानिस समक्ष, त्यसको श्रमजीवी अंश समक्ष तिनीहरूको बहस राख्न सकिन्छ, साम्राज्यवादको भूमिकालाई आलोचना गर्न सकिन्छ, अनि त्यसको विरुद्ध संग्रामको सबै प्रक्रिया पनि आत्मसात गर्न सकिन्छ, तर कुनै अवस्थामा जबर्जस्ती आफ्नो इच्छालाई थपिनु सकिन्दैन। त्यस्तो गरेभने आत्मनिर्णयको अधिकारको मुलभुत सिद्धान्त नै बिग्रिन्छ। धर्म बारे भन्दाखेरी स्टालिनले जुन प्रकारले भनेका थिए, यहाँ पनि त्यस्तै, उत्पीडित राष्ट्रियताको दृष्टिकोणमा यदि समस्या छ भने पनि, कम्युनिस्टहरूले यस कुरा लाई यसरी हेर्नुपर्ने—  

“Social-Democrats will always protest against persecution of Catholicism or Protestantism; they will always defend the right of nations to profess any religion they please; but at the same time, on the basis of a correct understanding of the interests of the proletariat, they will carry on agitation against Catholicism, Protestantism and the religion of the Orthodox Church in order to achieve the triumph of the socialist world outlook. (Stalin’s collected writings, english, volume 3, page 368-69)

राष्ट्रिय उन्मुक्तिको सङ्घर्ष भित्र राष्ट्रवादको खतरा

विभिन्न जातिभित्रबाट उभिएको उन्मुक्तिको आकाङ्क्षालाई दबाउनको निम्ति बुर्जुवावर्गले फेरी राष्ट्रवादको स्लोगनलाई नै उपयोग गर्छ। मार्क्सवाद-लेनिनवादले यसको विपरीत अन्तर्राष्ट्रियताको कुरा गर्छ— सर्वहाराको अन्तर्राष्ट्रिय एकता— जुन राष्ट्रवादको ठिक विपरीत हो। राष्ट्रवाद जसको नै होस्, दमनकारी वा दमितको— जुनसुकै जातिको होस्, त्योचाहिँ एउटा बुर्जुवा विचार हो। यसको आधार हो ‘राष्ट्रिय एकता’— अरू सबै जाति विरुद्ध त्यही जातिको सर्वहारा र बुर्जुवाको एकता! मार्क्सवादीहरूले सर्वहारा श्रमजीवी जनतालाई उसको जातिको बुर्जुवाहरूबाट छुट्टाउन खोज्छ, राष्ट्रवादको अन्धोपन बाट मुक्त गर्न खोज्छ, अनि तिनीहरूलाई संसारभरिका सर्वहाराको वर्गसङ्घर्षसँग एकै सुरमा समेट्न खोज्छ। लेनिनले लेख्नुभएका थिए— 

“The interests of the working class and of its struggle against capitalism demand complete solidarity and the closest unity of the workers of all nations; they demand resistance to the nationalist policy of the bourgeoisie of every nationality. Hence, Social-Democrats [before the split in the Second International, all Marxists called themselves “Social-Democrats”] would be deviating from proletarian policy and subordinating the workers to the policy of the bourgeoisie if they were to repudiate the right of nations to self-determination, i.e., the right of an oppressed nation to secede, or if they were to support all the national demands of the bourgeoisie of the oppressed nations. It makes no difference to the hired worker whether he is exploited chiefly by the Great-Russian bourgeoisie rather than the non-Russian bourgeoisie, or by the Polish bourgeoisie rather than the Jewish bourgeoisie, etc. The hired worker who has come to understand his class interests is equally indifferent to the state privileges of the Great-Russian capitalists and to the promises of the Polish or Ukrainian capitalists to set up an earthly paradise when they obtain state privileges. Capitalism is developing and will continue to develop, anyway, both in integral states with a mixed population and in separate national states.

In any case the hired worker will be an object of exploitation. Successful struggle against exploitation requires that the proletariat be free of nationalism, and be absolutely neutral, so to speak, in the fight for supremacy that is going on among the bourgeoisie of the various nations. If the proletariat of any one nation gives the slightest support to the privileges of its ‘own’ national bourgeoisie that will inevitably rouse distrust among the proletariat of another nation; it will weaken the international class solidarity of the workers and divide them, to the delight of the bourgeoisie. Repudiation of the right of self-determination or to secession inevitably means, in practice, support for the privileges of the dominant nation. [Ibid., p. 424-5].” ( The Right of Nations to Self-Determination)

दुई राष्ट्रवाद

कम्युनिस्ट आन्दोलन भित्र बारम्बार राष्ट्रियताको सवालमा दुई विपरीत प्रकारको भ्रान्ति आएर उभिएको छ। एक, दमनकारी जातिको राष्ट्रवाद। कम्युनिस्ट आन्दोलन भित्र जसले दमनकारी जातिको राष्ट्रवाद वा शभिनिजम् बोक्छन््, तिनीहरूले मार्क्सवादको शिक्षाबाट केवल जातिहरूको स्वेच्छिक एकताको कुरा टिपेर दोहराउदै गर्छन््। स्वैच्छिक एकताको मतलब नै तिनीहरूकोमा स्पष्ट छैन। साम्राज्यवादले कोरि दिएको एकता विरुद्ध तिनीहरूले आवाज उठाउदैनन्, समान अधिकारको कुरा गरेतापनि तिनीहरूले विच्छिन्न हुने अधिकारलाई स्वीकारदैनन्— त्यसले गर्दा मजदुरवर्गमा ‘फुट’ आउँछ रे। तिनीहरूले बुझेकै छैनन् कि जहिलेसम्म जातिहरूको आत्मनिर्णयको अधिकारमाथि दमन जारी रहन्छ, दमनकारी र उत्पीडित जातिहरूको मजदुरवर्ग भित्र साँचो एकता नै बनिन्दैन। लेनिनले लेख्नुभयो—

“The proletariat of the oppressor nation must not confine themselves to general, stereotyped phrases against annexation and in favor of the equality of nations in general, such as a pacifist bourgeois will repeat. The proletariat cannot remain silent on the question of the frontiers of a state founded on national oppression, a question so ‘unpleasant’ for the imperialist bourgeoisie. The proletariat must struggle against the enforced retention of oppressed nations within the bounds of the given state, which means that they must fight for the right to self-determination. The proletariat must demand freedom of political separation for the colonies and nations oppressed by ‘their own’ nation. Otherwise the internationalism of the proletariat would be nothing but empty words; neither confidence nor class solidarity would be possible between the workers of the oppressed and oppressor nations; the hypocrisy of the reformists and Kautskyites, who defend self-determination but remain silent about the nations oppressed by ‘their own’ nation and kept in ‘their own’ state by force, would remain unexposed.” [LCW, Vol. 22, p. 147]

आइरिसहरूलाई लिएर अर्थात् आयरल्यान्डको मुक्तिसङ्घर्षको कुरा गर्दाखेरी मार्क्स-एंगेल्सले यस विषयले गर्दा दमनकारी जातिको मजदुरवर्ग भित्र कस्तो प्रकारको गहिरो राजनैतिक बिचलन जन्मिन्छ, त्यस बारे चर्चा गरेका छन््, उनीहरूको अनुभवको आधारमा। धेरै शताव्दीदेखि आयरल्यान्ड इंग्ल्यान्डको उपनिवेश थियो, अनि सन 1801 देखि तिनीहरूलाई बलपूर्वक इंग्ल्यान्डसँग एउटै संयुक्त राज्यमा गाभियो। शुरुमा मार्क्सले सोच्नु भए कि आयरल्यान्डको मुक्ति दमित आइरिस जनताको राष्ट्रिय मुक्तिसङ्ग्रामबाट हुनेछैन, बरु यसको लागि अङ्ग्रेज मजदुर वर्गको क्रान्तिकारी संग्रामको खाँचो छ। तर इंग्ल्यान्डको मजदुर सङ्घर्ष लामो समय देखि बुर्जुवा उदारवादको प्रभावमा रहेको कारणलेगर्दा राजनैतिक रूपले भुत्ते भैसकेको थियो। यस अघि अङ्ग्रेज शासकहरूको तर्फबाट आयरल्यान्डमा मनपरी लुटपाटले गर्दा आयरल्यान्डमा बुर्जुवा राष्ट्रवादी मुक्ति सङ्ग्रामको जन्म भएको थियो अनि त्यसले एउटा क्रान्तिकारी मोड पनि लिनथाल्यो। सन 1867 मा एंगेल्सलाई लेखिएको एउटा पत्रमा मार्क्सले के व्याख्या गर्नु भएका छन्् कि कसरी आयरल्यान्डको उपनिवेशीकरणले अङ्ग्रेज श्रमिकहरू भित्र वर्गचेतनाको विकास रोकिएको छ—  

“I used to regard Ireland’s separation from England as impossible … I now think it inevitable, althoughfederation may follow separation….

…All English industrial and commercial centres now possess a working class split into two hostile camps: English proletarians and Irish proletarians. The ordinary English worker hates the Irish worker because he sees in him a competitor who lowers his standard of life. Compared to the Irish worker he feels himself a member of the ruling nation and for this very reason makes himself into a tool of the aristocrats and capitalists against Ireland and thus strengthens their domination over himself…

[Therefore] … it is in the direct and absolute interests of the English working class to get rid of their present connection with Ireland. I long believed it was possible to overthrow the Irish regime by way of the English working class ascendancy. A deeper study has now convinced me of the opposite. The English working class will never achieve anything before it has got rid of Ireland”

दमनकारी जातिको राष्ट्रवादले बिरामी भएकाहरूले देश वा राज्यको आजको कोरिएको सीमानाहरूलाई सधै रहने भन्ने मान्छन््। राजनैतिक रूपले ‘विच्छिन्न’ हुने अधिकारहरू ‘असम्भव’ ठहरिन्छन््। तर राजनैतिक रूपले विच्छिन्न हुने अधिकारलाई त कुनैपनि अवस्थामा, कुनैपनि अवधिमा स्वीकार्नै पर्छ, त्यसको वास्तविकता छ कि छैन, त्यो ठुलो प्रश्न बनाउन हुँदैन। जुन आज असम्भव छ, त्यो भोलि नै सम्भव हुन्सक्छ, इतिहासमा यसको अनगन्ती उदाहरण छन््। 

“In 1912, when we Russian Marxists were outlining the first draft of the national programme no serious movement for independence yet existed in any of the border regions of the Russian empire. Nevertheless, we deemed it necessary to include in our programme the point on the right of nations to self-determination, i.e., the right of every nationality to secede and exist as an independent state. Why? Because we based ourselves not only on what existed then but also on what was developing and impending in the general system of international relations, that is, we took into account not only the present, but also the-future. We knew that if any nationality were to demand separation, the Russian Marxists would fight to ensure the right to secede for every such nationality. [Stalin, Works, Vol. 7, pp. 72-73].

यो त भयो प्रथम समस्या। द्वितीय समस्या चाहिँ उत्पीडित जातिको बुर्जुवा राष्ट्रवादको पन्जामा फस्नु हो। यहाँ समस्या उल्टो हो। तिनीहरू केवल आफ्नो जातिको मुक्तिको प्रश्नलाई बुझ्न सक्छन््, तर यस लडाइको निरन्तरतामा अन्तिमसम्म जातिहरूका स्वैच्छिक एकिकरणको लक्ष्य छ भन्ने कुरा भने तिनीहरूले मान्दै मान्दैनन्। अन्त त्यस्तो भएन भने कसरी चाहिँ सम्भव हुनेछ अन्तर्राष्ट्रिय सर्वहारा एकता र कसरी पो सम्भव हुनेछ समाजवाद पनि? तिनीहरूले केवल त्यतिमात्रै हेर्छन््, जसलाई त्यस जातिको बुर्जुवाहरूले हेर्नसक्छन््— केवल तिनीहरूको जातिको उन्मुक्ति। अनि प्राय नै सठिक बाटोमा बरकरार नरहेकोले विचलित हुन्छ सङ्घर्ष, क्षतिग्रस्त हुन्छ मजदुरवर्गको एकता। त्यसोभए यस जातिको उन्मुक्तिको सङ्घर्षमा भाग लिदाँ कम्युनिस्टहरूको दिशा के हुनुपर्ने? उत्पीडित जातिको बुर्जुवाहरूसँग तिनीहरूको सम्बन्ध कस्तो हुनुपर्ने?

“…the proletariat’s policy in the national question (as in all others) supports the bourgeoisie only in a certain direction, but it never coincides with the bourgeoisie’s policy. The working class supports the bourgeoisie only in order to secure national peace (which the bourgeoisie cannot bring about completely and which can be achieved only with complete democracy), in order to secure equal rights and to create the best conditions for the class struggle. [LCW, Vol. 20, pp. 409-10]….

…The bourgeoisie always places its national demands in the forefront, and does so in categorical fashion. With the proletariat, however, these demands are subordinated to the interests of the class struggle. [Ibid.].”

… What every bourgeoisie is out for in the national question is either privileges for its own nation, or exceptional advantages … The proletariat is opposed to all privileges, to all exclusiveness..

“…the socialists of the oppressed nations must, in particular, defend and implement the full and unconditional unity, including organizational unity, of the workers of the oppressed nation and those of the oppressor nation. Without this it is impossible to defend the independent policy of the proletariat and their class solidarity with the proletariat of other countries in the face of all manner of intrigues, treachery and trickery on the part of the bourgeoisie." [Lenin Selected Works, English, pp 409-12]

दमनकारी र दमित दुवै जाति भित्रको यी दुईवटा राष्ट्रवादको समस्या नै आन्दोलन माथि, कम्युनिस्ट चिन्तन माथि बुर्जुवाहरूको, बुर्जुवा चिन्ताको बर्चस्व हो। दमनकारी जातिको कम्युनिस्टहरूको चिन्तनमा बसेको बुर्जुवा प्रभाव चाहिँ बेशी खतरनाक हो किनभने त्यसको पछाडि छ ठुलो जातिको, सत्तारुढ बुर्जुवाहरूको प्रभाव। त्यससित जोडिएको हुन्छ दमनकारी जातिको खटिखाने मानिसहरूभित्र युगौंदेखि उम्रिएको वर्चस्वको सोचाई। त्यसले गर्दा यस खण्डमा अतिरिक्त सावधानीको आवश्यकता छ। 

“Can a nation be free if it oppresses other nations? It cannot … The Great-Russian proletariat cannot achieve its own aims or clear the road to its freedom without systematically countering these prejudices … We are fighting on the ground of a definite state; we unite the workers of all nations living in this state; we cannot vouch for any particular path of national development, for we are marching to our class goal along all possible paths … we cannot move towards that goal unless we combat all nationalism, and uphold the equality of the various nations. …” (Lenin, The Right of Nations to Self-Determination)

मार्क्सवादीहरू अन्तिमसम्म सबै प्रकारको राष्ट्रवादलाई विरोध गर्छ किनभने राष्ट्रवाद ठोसरूपमा एउटा पुँजीवादी विचारधारा हो। पुँजीपतिहरूले मजदुर वर्ग लगायत खटिखाने गरीब जनता सामु उनीहरूको ‘आफ्नो स्वार्थ’लाई लुकाएर जातिको भलाइको निम्ति भागीदारीको आह्वान राख्छन््। यसको उत्तरमा मार्क्सवादीहरूले मजदुरवर्गलाई अन्तर्राष्ट्रियताको पक्षमा उभ्याउन खोज्छन्— पुँजीवादी शोषण विरुद्ध समस्त जातिको मजदुर वर्गको गुनासो, एकता र एकवद्धताको कुरा गर्दै।

जाति प्रश्न अहिले पनि कत्तिको सान्दर्भिक छ?

वैश्विक पुँजीको नियन्त्रण अहिले संसारको ठुल्ठुला सैयौं कम्पनीको हातमा छ। पुँजीको केन्द्रीकरण आकाश छुने बनिसकेको छ। दिनहुँ चलिरहेको छ लाखौँ करोडौं डलरको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार। एकाधिकारवादी पुँजीको पन्जा बढिरहेको छ, व्यापक राशिको रुपियाँ व्यय हुँदैछ त्यसको लागि अनि क्षमता अकल्पनीय प्रकारले केन्द्रीकृत हुँदै जान्छ मुठ्ठीभर कम्पनीहरूको हातमा। अझै बेशी मुनाफाको लोभमा हिंसकरूपले कुदिरहेका छन्् ती कम्पनीहरू। तिनीहरूको यस विजययात्राको विपरीत पट्टी उभिरहेका छन्् अनगन्ती मजदुर वर्ग। कम्पनीहरूको प्रत्येक संयुक्तिको खबर सँगै बगेर आउँछ थुप्रैको बेरोजगारी, क्लोजर, र कामको बढ्दो बोझको खबर पनि। 

लेनिनले उनको ‘साम्राज्यवाद: पुँजीवादको सर्वोच्च पर्याय’ ग्रन्थमा साम्राज्यवादलाई ठुलो एकाधिकारवादी र ट्रस्टको युगको पुँजीवाद भनेर भनेका थिए। तर आजको एकाधिकारले लेनिनको जमाना भन्दा पनि ठुलो आकार लिइ सकेको  छ। यस बारे चर्चालाई विस्तृत गर्ने मौका यहाँ छैन, तर योचाहिँ स्पष्ट छ कि संसार भरी नै गरिबी, अशिक्षा, रोगभोकको समस्याको कुनैपनि समाधान देखिँदैन, बरु कर्पोरेटहरू दिनदिनै क्रमैसँग एकाग्र  हुँदै जान्छन्् पुँजीवादी राज्य संरचना र उसको दमनयन्त्र सँग। यथार्थमा विश्वबजारको सर्वशक्तिमानताको सँगसँगै राष्ट्रिय द्वन्द्वहरूले पनि झन् आक्रामक आकार लिंदैछ। विगतको सय वर्ष भन्दा बेसी वर्षको इतिहास हो जातिराज्यको सङ्कीर्ण घेराबन्दी विरुद्ध उत्पादन शक्तिको विद्रोहको इतिहास। यस बाटोबाट नै गुज्रिएको हो विश्व अर्थनीति— त्यससित विश्व सङ्कट र विश्व युद्ध। पुँजीवादको सामान्य सङ्कटले त्यसको नग्नतालाई अझै विस्तार गर्न बाध्य गऱ्यो। त्यसलेगर्दा केवल भूतपूर्व उपनिवेशहरूमा मात्रै होइन, विकसित पुँजीवादी देशहरूमा पनि समय बित्न साथसाथै राष्ट्रियताको प्रश्न पनि नयाँ तौरले उठिरहेको छ। पुँजीवाद विकासको प्रक्रिया जुनसुकै होस्, धीरगतिको वा विकृत, सीमित— तरैपनि विभिन्न जाति, अग्रणी देखि लिएर पश्चातको — सबैले नै क्रमैसँग अग्रगति गर्छ, सङ्गठित हुन्छ तिनीहरूका आत्मपरिचय र विकासको आकाङ्क्षाहरू। फलस्वरूप द्वन्द्व नयाँ नयाँ आकार लिएर उम्रिनु थाल्छ। यहासम्म कि ति ठाउँहरूमा पनि, जहाँनिर यसको समाधान भैसकेको थियो भनेर मानिन्थ्यो। संसारको कुना कुनामा जाति दङ्गा, जाति-वर्ण आधारित असंख्य इतिहास र घटनाहरू यसको उदाहरण हो।

हामीले देखेकाछौ, जतिनै समय बितोस्, गोर्खाल्याण्डको माग वा काश्मिरको आजादीको माग बिलय भएको छैन, बरु बरकरार नै रहेको छ, समय समयमा जोरदार भएर अघाडी आउँछ। पुँजीको क्रमैसँग विस्तृत पन्जाले कतिवटा जनजातिलाई खतम पारिदिएको छ, अहिले पनि पार्दैछ। तर खतम नभएको उत्पीडित जातिहरूको मानिसहरू भित्र पुँजीको हेपाइबाट अझै बेसी जागेको छ बिपनाको यथार्थ, सुगठित चेतनाले सङ्गठित गरेको छ अधिकारको प्रश्नलाई। अनि विस्तारविस्तारै तुलनात्मक रूपले पछारिएका जनजाति बाट पनि उम्रिनु थालेको छ आत्मनिर्णयको अधिकारको माग। शासक दलहरू होस् वा सत्तालोभी विरोधी— जसले संसदीय राजनीतिको दलदलमा डुबेर नानाथरिका अनैतिक गठबन्धन बनाउनु वा उक्साउने काममा लागिपरेको छ, तिनीहरूको कुरा यहाँनिर गरेको होइनौं। 

पुँजीको अग्रगति ... जातिको उन्मुक्तिको प्रश्न

पुँजीवादी उत्पादन पद्धतिमा मुनाफा लुट्ने धेरै बन्दोवस्त मध्ये एउटा हो असमान बिनिमय— पछाडिएको जातिको पछाडिएको चेतना, असहायता अनि व्यापक बेरोजगारी माथि उभिएर जो चलिरहेको छ। तर पुँजीवादी विकासको आजको अवधिमा देशी-विदेशी पुँजीले निकै गहिरो र विस्तृतरूपले आफूलाई व्याप्त गरिसकेको छ। यस्तो बेलामा सामान्यतया राष्ट्रिय मुक्तिसङ्ग्रामको अवधिमा जुनप्रकारको हुन्छ, त्यो भन्दा बेशी झुकाव वर्गको प्रश्नमा हुनु मार्क्सवादीहरूको तर्फबाट हुनुपर्छ जस्तो लाग्छ। पुँजीवादको शुरुको युगमा जस्तो सोचिन्थ्यो कि नानाथरीका फरकलाई निर्मुल गरेर त्यसले मुक्त श्रमिक मात्रै बनाउनेछ, पछि गएर हामीले हेर्नसक्छौं कि सङ्कटग्रस्त पुँजीवादले आफूलाई फेरबदल गरेर ती फरकहरूको निर्मुलनबाट जोगिएर हिड्यो। युरोपमा पुँजीवाद विकासको शुरुको युगमा क्रमैसँग बढ्ने पुँजीवादले सानोतिनो जाति-उपजातिको घेराबन्दीलाई भत्काएर  क्रमिक एकिकरणबाट युरोपको विभिन्न ठुलो जातिको हिसाबले उपस्थित भएको हो। आ-आफ्नो जातीय विशिष्टता सितै यस्तो समूहहरूका बृहत्तर जातिभित्र एकीकृत भएका यस्तो जातिहरूलाई एंगेल्सले अनैतिहासिक वा अ-सम्भव जाति भनेर चिह्नित गरेका थिए। अब सचेत वामपन्थी आन्दोलनको त्यस्तो भूमिका भएन भने यो प्रक्रिया पनि सम्भव हुँदैन। खासगरी ती तृतीय दुनियाँको देशहरूमा, जहाँनिर पुँजीवाद आफूले नै एउटा विकृत र खण्डित भूमिका निभाइरहेको छ। अर्कोतिर बरु यी समूहहरू, जसलाई एंगेल्सले अनैतिहासिक भनेका थिए, तिनीहरूको तर्फबाट उल्टो प्रक्रिया नै हाबी हुनेछ— बेग्लै जातिहरूमा सङ्गठित हुनु र जुन ठुल्ठुला जातिगत परिचय भित्र तिनीहरू अल्मलिंदा गाभिएका थिए, त्यहाँबाट निस्किएर आफ्नो दह्रिलो पहिचानमाथि उभिने बाटो खोज्नु। आदिवासी बहुल क्षेत्रहरूमा यस्तो प्रवृत्ति झन्् बेशी हुन्छ। वामपन्थी आन्दोलन त्यस खण्डमा जोरदार नभएकोले राष्ट्रवादको अभिव्यक्ति अझै बेशी हुन सक्छ। लेनिनले यस सन्दर्भमा बनका थिए— “उत्पीडित जाति भित्र जाति प्रश्नमा औसरवादको अभिव्यक्ति अवश्य नै दमनकारी जातिभित्र जुन प्रकारको हुन्छ, त्योभन्दा दह्रिलो नै हुँदै जान्छ”। तर यसरी भन्दा त त्यो सङ्घर्षको ऐतिहासिक अनिवार्यतालाई अस्वीकार गर्न हुँदैन। जाति गठनको चालु प्रक्रियाको हिसाबले नै त्यसलाई हेर्नुपर्छ अनि त्यस परिप्रेक्ष्यमा सङ्घर्षलाई विकसित गर्नुपर्छ। त्यो जातिको अग्रगतिको, चुडान्त मुक्तिको बाटो जोडिएको छ वर्गविहीन समाज निर्माणको सङ्घर्ष सितै। आन्दोलनको कुनैपनि अवधिमा, त्यसलेगर्दा, वामपन्थी शक्तिहरूको तर्फबाट वर्गको कुरालाई पछारि दिनु मार्क्सवादले मानेको विचार हुन सक्दैन।