कालबुर्गीको हत्या अनि...

प्रकाश बिश्व

कन्नड लेखक मलिसप्पा माधिभल्लापा कालबुर्गीको हत्या भयो। ३० आगस्तको दिन कर्नाटकको धारवाडमा उनको नीजिबासमा दुईजना अपरिचित हत्याराले उनको हत्या गरे। यही हत्यापछि विभिन्न प्रश्नहरू उठेका छन्। मुख्यगरी युक्तिवादी, प्रगतिशील चिन्तन-मनन गर्नेहरूसामु। एकपछि अर्को घटना यसरी नै भइरहेको छ। ड. नरेन्द्र दाभोलकरको हत्या भएको थियो महाराष्ट्रमा, दुई वर्षअघि। ‘महाराष्ट्र अन्धश्रद्धा निर्मुल समिति’-को स्थापनाकर्ता दाभोलकरको माग थियो-महाराष्ट्रमा नरबलि, पशुबलि, जादुटुनामाथि निषेध। ‘जादुटुना बिल (२०१३)’-को खेस्रा उनैको रचना हो। तर त्यो बील उनी जिउँदो हुँदासम्म पारित गरिएन। विभिन्न राजनैतिक दलहरुका टालटुले चरित्र देखे दाभोलकरले। अन्त्यमा उनको पनि हत्या गरियो। त्यसपछि त्यही महाराष्ट्रमा नै हत्या भयो गोविन्द पानसारेको। मजदुर सङ्गठक पानसारे एकतिर भिन्न जात, भिन्न धर्म भित्र विवाहलाई समाजमा ग्रहणीय बनाउने सङ्घर्षमा थिए भने अर्कोतिर पुत्र सन्तान प्राप्तिको आशामा गरिएको पुत्रकामेष्टि यज्ञ विरुद्धको प्रचारमा पनि समर्पित थिए।। शिवाजीको हिन्दुत्ववादी इमेजको सट्टामा उनले ‘शिवाजी कौन होता’ (१९८८) किताबमा अर्कै शिवाजीलाई देखाए, जो धर्मनिरपेक्ष, नारी-दलितप्रति सम्वेदनशील शिवाजी थिए। हिन्दूत्ववादी मिथलाई तोड़ेर उनले निर्माण गरेको शिवाजीलाई हिन्दुत्ववादीहरूले मन पराइरहेका थिएनन्। खासमा हिन्दूत्ववादी राजनीतिका कारवारीहरुको निम्ति पानसारे दुश्मन थिए। 

यसपछि भयो कालबुर्गीको हत्या। देशबाहिर यस्ता किसिमका हत्या घटनाको फेहरिस्त लामो छ। उपमहादेश (सब-कन्टिनेन्ट)लाई हेर्दा— बङ्गलादेशमा एकपछि एक ब्लगरको हत्या गरियो। ती ब्लगरहरू, जसले नास्तिकता, धर्मनिरपेक्षता, युक्तिवादको कुरा गरिहहेका थिए, अझ गरिरहेकै छन्। राजीव हायदर, अभिजित राय, वशिकुर रहमान, निलय च्याटर्जीहरू यही कारण देशबाट भाग्नुपऱ्यो। तसलिमा नसरिनहरु भागे। पाकिस्तान विरुद्ध मुक्तियुद्धमा ठोस साहित्यिक भागीदारी लिने हुमायुन आजादको छोरा अनन्य आजाद मारिए। उता पाकिस्तानमा सालमान तासिरको हत्या गरियो। उनले धर्मविद्रोहीको स्ट्याम्प लागेका एकजना इसाई महिलालाई समर्थन गरेका थिए। संसार भरिनै यस्ता उदाहरण छरपस्ट छ। इस्लामिक स्टेट (आइ एस आइ एस)को हातमा सिरियाको खालेद-आल-आसादको हत्या, ग्रीसमा निओ-नाजी शक्ति गोल्डेन डनको हातमा फासीवाद-विरोधी ऱ्याप गायकको हत्या, यस्ताधेरै छन्। 

धर्मको नाममा, जातपातको नाममा मानिस-मानिसभित्र विभाजन सृष्टि गर्ने शासकवर्गको षडयन्त्र विरुद्ध समाजको शुभचिन्तकहरुले विभिन्न प्रकारले आवाज उठाउँदा रुढीवादी सत्तारुढ शक्तिहरु क्रोधित हुन्छन्। हाम्रो यो उपमहादेश, जसलाई धर्मको नाममा दुखद विभाजन सहनुपरेको थियो, त्यसको घाउ आज पनि ताजा छ। भारत भन्ने कुनै पनि देश थिएन। ब्रिटिश जमानामा त्यसलाई व्यापारिक, राजनैतिक स्वार्थमा समेट्ने काम भएको थियो। पछि गएर ती स्वार्थहरूको कारणलेनै भारतलाई विभाजित गरियो- धर्मको बहानामा। ब्रिटिश पछिका भारतीय शासकहरुले पनि त्यसरी नै एउटा उच्चवर्ण ब्राह्मणवादी भारतको धारणालाई नै विकास गर्दै आइरहेका छन्। आज नरेन्द्र मोदी, आरएसएस, बिजेपीको सत्तामा आएर त्यो विचारले एक प्रकारको नयाँ आक्रामक आयाम पाइरहेको छ। उपमहादेशका अन्य देशहरुमा भइरहेका घटनाहरु, नेपालमा उग्र हिन्दुत्ववादको पुनरुत्थानको चेष्टा, बङ्गलादेश वा पाकिस्तानमा उग्र-मुस्लिम आवाजहरुको उम्रिनु, यी सबै नै भारतमा चलिरहेको घटनाकै अर्को पाटा हो। यसबाट निजात पाउन यस्ता जड विचार नै नष्ट गरिनुपर्छ, त्यसपछि मात्र मुक्ति सम्भव छ।

...

दक्षिण भारतीय समाजमा, खासगरी कर्नाटकको समाजमा कस्तो व्यवस्था आजपनि गहिरोसम्म बसिरहेको छ, — त्यो कलबुर्गीको हत्याले पनि बताउँछ। एमएम कालबुर्गी एकतिर कर्नाटकको हाम्पि भन्ने ठाउँमा स्थित कन्नड विश्वविद्यालयको उपकुलपति पनि थिए, अर्कोतिर उनी सयभन्दा धेर किताबका लेखक पनि। सन् २००६ मा उनले साहित्य एकाडेमी पुरस्कार पाए, ‘मार्ग’ भन्ने चार खण्ड शोधग्रन्थको निम्ति। उनको शोधको खास विषय हो ‘वचन’ पदावली। ‘बचन’ पदावली हो १२०० शताव्दीको कर्नाटकको दार्शनिक बासव आन्नाको नेतृत्वमा बनिएको सामाजिक आन्दोलनको आधार। यो सामाजिक आन्दोलनबाट नै उभियो वीरशैव देवकोटीसम्प्रदाय, शैवभक्तिको विशेष रूपको हिसाबमा। वीरशैव देवकोटी सम्प्रदायको नाम हो लिंगायत। लिंगायतहरुको उत्थानको बेलामा शंकराचार्यद्वारा प्रचारित वैदिक ब्राह्मणवादी धर्मको विरोधिता थियो एकतिर, अर्कोतिर त्यतिबेलाको चालुक्य जमानाको जैन धर्मप्रसार विरुद्ध उनीहरुले उठाएको आवाज पनि थियो। वीरशैव पदावलीको प्रमुख रचनाकार देवर दासीमायाले लेखे— “केको लागि म छुरा धारीलो बनौं, प्रभु?/ म कुन खोलबाट त्यो निकालौं, / कहाँनिर पो पसाउनु, / जब तिमी नै छौं संसारभरि, हो रामनाथ!”

यसरी नै बनिएको थियो सहिष्णुताको एउटा सामाजिक आन्दोलन। जसलाई समयसंगै हिन्दुत्वको ब्राह्मणवादी वैदिक धारणाभित्र गाभ्ने कोसिस भैरह्यो। समयसंगसंगै लिंगायतहरु कर्नाटकको राजनीति र समाजजीवनमा हावी हुँदै एका हुन्। धेरै शताब्दीदेखि एकतिर अर्थनीतिमाथि आफ्नो बर्चस्व कायम गर्नुमा होस्, अथवा ब्राह्मणवादी मठहरुसँग बहस गरेर आफ्नो विशिष्टता र आफ्नै लिंगायत मठहरु टिकाएर राखेको छ। यसको मतलब यो होइन कि ब्राह्मणवादी वैदिक हिन्दुधर्मको कुनै पनि प्रतिक यसमा गाभिएको छैन, जसरी गाभिएको छ वौद्ध वा जैन धर्मको अथवा नास्तिकताको तत्वहरु पनि। 

कालबुर्गी यो लिंगायत समुदायकै मानिस भएपनि उनले यसभित्रको रुढीवाद विरुद्ध बोलिरहे। निरन्तर आवाज उठाइरहे। यी सन्दर्भमा नै आफ्ना शोधग्रन्थहरुमा उनले वचन पदावलीहरुका उल्लेख गर्दै यस्तो बहसको कुरा अगि ल्याए। परम्परा, जो धेरै रुढिहरूले पनि बनिएको थियो, त्यसलाई केलाउँदै जाँदा उनीबाट अर्कै एउटा दृष्टिकोण आउन थाल्यो। त्यसपछि वासब आन्नापछि लिंगायत समुदायको ‘गुरु’को उत्तराधिकारी लिएर नानाथरिको बहस उठ्यो। जसलेगर्दा सन् १९८९-मा कालबुर्गीले पहिलोपल्ट गुनासोहरूसित सामना गर्नुपऱ्यो। उनको विचार अनुसार, शुरुमा लिंगायत धर्मको जुन क्रान्तिकारी सम्भावनाहरु थिए, ती समयसंग बदलिंदै अन्तमा मठभित्रको माहोललाई रुढीवादी विचारको बनाइदियो। सबभन्दा ठोस कुरा के हो भने खासमा उत्थान र विकासको क्रम हेर्दा लिंगायतहरु हिन्दु धर्मको अंश होइन भनेर कालबुर्गीको अडान हो। 

बम यसले नै पढ़कायो! ब्राह्मणवादी हिन्दुधर्मको झण्डा बोक्नेहरु, जो भोट राजनीतिको व्यापारी पनि हुन्, उनीहरु त्यसो भए कसरी अब लिंगायत भोट लिएर ‘पोलिटिक्स’ गर्छ र? जुन लिंगायत नेताहरुले देशको राजनैतिक समीकरणमा आफ्नो अडानलाई नानाथरिको धारामा बगाउँदै अहिले आफुलाई आरएसएस-बीजेपीको विचारसँग आत्मसात गरिदिएको छ, उनीहरुले पनि कालबुर्गीको यस्तो अडानलाई कसरी सहन्छन् र? उहिले कांग्रेसको नेहरुवाला विचारधारासँग विरोध थियो लिंगायतहरुको। इन्दिरा गान्धीको जमाना पनि विरोध त्यस्तै थियो। त्यसपछि ८० को दशकमा कर्नाटकको राजनीतिमा रामकृष्ण हेग्डेको उत्थान र लिब्रा (लिंगायत-ब्राह्मण) सामाजिक गठवन्धनबाट यो वीरशैव देवकोटीले आफ्नो वैकल्पिक बाटो भेट्यो। रामकृष्ण हेग्डेको विदापछि यो शुन्यस्थानमा विजेपी राम्ररी फस्टियो। कर्नाटकको राजनीतिमा येदुरप्पाको उत्थान यो समीकरणकै अभिव्यक्ति हो। 

आरएसएस-बिजेपी-सङ्घ परिवारले सबै ठाउँमा उनीहरुका उच्चवर्णको ब्राह्मणवादी हिन्दुधर्मलाई थोपर्ने कोसिस गर्छ। त्यसले गर्दा क्षेत्रीय स्तरमा जन्मिएको विभिन्न प्रकारका धार्मिक-सामाजिक आचार-अनुशासनलाई बदलिएर उनीहरुले आफूजस्तै गर्न खोज्छ। अर्कोतिर ती आचार-अनुशासन-व्यवहारहरु आफुलाई हिन्दुधर्मदेखि अलग हो, यस्तो कुनै पनि अडान आउने बित्तिकै क्रोधित हुन्छन् हिन्दु कट्टरपन्थीहरु। त्यही कारणलेगर्दा लिंगायतदेखि वैष्णव, आदिवासीदेखि किराती— सबैलाई नै हिन्दु बनाइराख्नु उनीहरुको एजेन्डा हो। ‘उनीहरुको’ हिन्दुत्व थपिदिनु उनीहरुको एजेन्डा हो। जब उनीहरूको एजेन्डा विपरित कुनै पनि विचार आउँछ, तब के हुन्छ? तब कलबुर्गीहरूको हत्या हुन्छ।