टिस्टाको बाँध : मान्छे- निर्मित विनाश

प्रियशिखा राई

आजभोलि जताततै सुनिरहेका छौं, प्राकृतिक प्रकोप जस्तै भल, पैह्रो, भूकम्प, बाढी, इत्यादि र मान्छेहरूको मृत्युको खबर। यी घटनाहरूलाई बिचारेर हेऱ्यौ भने हामीले बुझ्छौं कि वास्तवमा यो प्राकृतिक विनाश नभएर मान्छेहरूले आफै निम्त्याएको विनाश हो। प्रकृति र मानिसको सम्बन्ध परस्परमा चल्छ र यो एक तर्फ धेर र अर्को तर्फ कम भएर चल्न सक्दैन। पुँजीपति र पुँजीपतिको इसारामा चल्ने सरकारले कुनै पनि प्राकृतिक साधन खाली छोडेका छैनन्। कम पुँजी निवेशमा धेर नाफा हात पार्ने होडमा यिनीहरु प्रकृतिलाई कुनै हदसम्म पनि यातना दिन पछि हटदैनन्।यसरी नाफा बनाउने क्रमको शिकार भएको छ टिस्टा पनि। 

पुर्बी हिमालयमा ब्रम्हपुत्र नदीको अधिक भाग टिस्टाको जलले बनिएको छ। टिस्टा नदीको १७% भाग बांग्लादेशमा पर्छ र बाँकि भाग भारतमा। हालैमा टिस्टा उपत्यकामा (basin) मान्छे-प्रकृतिको परस्पर र आत्मियताको सम्बन्धलाई पानी मुनिको विविध श्रोतको वृद्धिले ठुलो संकटमा पारेको छ। फलस्वरूप वातावरणमा विभिन्न किसिमका असन्तुलनहरू आएको छ। विकासको नाममा खेति र सिंचाइको अनावश्यक फैलावट, गैरवैज्ञानिक ढंगको बाटो र भवन निर्माण, योजना बिनाको शहरीकरण जस्ता कार्यहरूको त गन्ती नै छैन। भारीमाथि सुपारी भने झै, यस्तो अवस्थामाथि पनि सिक्किम-दार्जीलिङमा हाईड्रोपावर प्रोजेक्ट ल्याउन सशक्त रुपमा सक्रिय रहेका छन् केन्द्रीय र यी दुइ राज्यका सरकार। यो प्रस्तावित मेगा हाईड्रोपावर प्रोजेक्ट भारत सरकारको ड्याम निर्माण योजनाको एउटा भाग हो। केन्द्र र राज्य सरकारले टिस्टाको विशाल हाईड्रो पावर योजनामा पब्लिक, प्राइभेट र जोइन्ट सेक्टरद्वारा पुँजी लगाउने बृहत अवसर पत्तो लगाएको छ। यसै कारण विगत दशकदेखि स-साना हाईड्रोप्रोजेक्टहरु साथ-साथै NHPC, NTPC र अन्य निजी कम्पनीहरूलाई मेगा-प्रोजेक्टहरू निर्माण गर्ने योजना सुम्पिएको छ। आउँदो केहि दशकहरूमा सिक्किम-दार्जीलिङको जलाशयबाट 6000 मेगा वाट विद्युत उत्पत्ति गरिने अनुमान लगाइएको छ। टिस्टामा बनिरहेको जुन बाँधहरू छन् त्यसका निर्माणमा जरुरि पर्यावरणीय र भौगोलिक निर्धारणहरू गरिएका छैनन् र गरिएता पनि जनता समक्ष पूर्ण रुपमा यसको खुलासा गरिएको छैन। कालीझोरा र २७ माईल स्थित एनएचपीसीले निर्माण गरेका ३२.५ र ३० मिटरको ड्यामहरू ‘Teesta Low Dam Project’ भनेर औपचारिक रुपमा अन्तर्भुक्त गरिएको छ जबकि International Commission on Large Dams (ICOLD) अनुसार १५ मिटरभन्दा माथि उचाईको बाँधलाई ‘Large Dam’ भित्र अन्तर्भुक्त गराइने मापदण्ड छ। पर्यावरण सम्बन्धि कानूनहरूको पनि उल्लङ्घन गरेर यी बाँधहरुको निर्माण गरिएको छ, यसो गर्न षड्यन्त्रपुर्वक अगणतान्त्रिक रूपमा जनताको समर्थन लिइयो, कारण पब्लिक हियरिंग हुदाँ जनताहरूमा कुनैपनि सठिक जानकारी थिएन जुन Environmental Impact Assessment (EIA) रिपोर्टमा जनता समक्ष खुलासा गरिनु नियम अनुसार जरुरी थियो। यो विनाशकारी बाँध निर्माण पश्चात धेरै कुराहरू हुनु निश्चित छ जस्तै- भयानक पैह्रो, भूकम्प, भारी वर्षा, बादल फाट्नु, बाँध चर्कनु जसले खोला किनाराका घरहरु सोरेर लानेछ, यस्ता कुराहरू जनता समक्ष पहिला राखिएन। कतिपय पब्लिक हियरिंगहरूमा जुन दस्तावेजहरू (जस्तै Executive summary, EIA) जनता समक्ष राखिनु पर्ने थियो त्यो त्यहाँको स्थानीय भाषामा राखिएन। मानिसहरूको सहमति पाउनको लागि शुरुमा चाकरीको झुठो आश्वासन दिइयो, पीडितहरूलाई क्षतिपूर्ति नदिएको खबर त छँदैछ, पछि-पछि त धम्की दिएर मानिसहरूको विरोधलाई दबाइयो। जनता विरोधी मात्र नभएर यो बाँध निर्माण पर्यावरणको लागि उत्तिनै विनाशकारी पनि छ। बाँध निर्माण भइरहेको स्थानमा विरल जातिका उद्भिद र हिमालयमा मात्र पाईने माछाहरू पनि नष्ट गर्ने सम्भावना देखिन्छ।

बाँधको कारण विपरित परिणाम आउनु त निश्चितै छ किनकि सिक्किम-दार्जीलिङ अस्थिर र नाजुक हिमालयको बेल्टमा स्थित छ। यस्तो गतिविधिहरूले बिपत्ति र विनाश निम्त्याउँछ जस्तै २०११-मा सिक्किम भूकम्पको घटना, हालैमा नेपालको भूकम्प र फलस्वरूप आएका बिपत्तिहरू जस्तै दार्जीलिङ-मिरिकको पैह्रोहरू। दार्जीलिङ-सिक्किम जलाशय उच्च सिस्मिक क्षेत्रमा स्थित छ र हाईडल-पावर बाँधले यो सिस्मिक गतिलाई जगाउने ज्यादा सम्भावना छ। भारतको “सिस्मिक जोनिंग म्याप” अनुसार दार्जीलिङ-सिक्किम उच्च-जोखिमयुक्त ‘सिस्मिक जोन IV’-मा गाभिएको छ र यसै कारण इतिहासमा हेर्दा पनि धेरै सक्रिय रहेको छ। २०११-सिक्किम र २०१५-नेपालको विनाशकारी भूकम्पले यो कुरा साबित गर्छ। विगत शताब्दीमा १०, ००० भन्दा अधिक पैह्रो दार्जीलिङ क्षेत्रमा मात्र आएको जानकारी छ र हजारौंको मृत्यु भएको छ। हालैमा पनि निरन्तर वर्षाको कारण दार्जीलिङ भरि नै पैह्रो गयो र ४० भन्दा अधिकले ज्यान गुमाए, लगभग १६५ गाउँ, ९४७९७ मान्छे, १०९७ घरहरूको क्षति र राहत शिविरहरुमा २३६० मान्छेलाई राखिएको थियो।

हाल अध्ययन अनुसार २०११-सिक्किमको भूकम्पले (६.८) दार्जीलिङ, सिक्किम, नेपाल, भुटान र तिब्बतमा सयवटाभन्दा अधिक पैह्रोहरू सक्रिय भएकोछ। यो जानकारीबाट अन्दाज लगाउन सकिन्छ कि नेपालको ७.८ रेक्टरस्केलको भूकम्पले अझ धेर आपद निम्त्याएको छ हिमालयमा। ड्याम निर्माणले गर्दा पानी जम्मा हुन्छ र पानीको स्तर बढेर जान्छ, फलस्वरूप त्यसले माटोलाई झन् कमजोर बनाउछ र अझ ठुलो र साथै नयाँ पैह्रोहरूलाई निम्त्याउछ। विकासको नाममा यो पुँजीवादीको नाफा बनाउने एउटा प्रक्रिया मात्र हो। जहाँ अघि नै उचित योजनाबिनाको कार्यहरूले गर्दा विपरित परिणाम मान्छेहरूले भोग्नु परिरहेको छ त्यसमाथि अझ यस्तो विकास कदापि पनि मानिस र प्रकृति अनुकुल होइन। पर्यावरण र जीवन सुरक्षाको निम्ति प्रकृतिको प्रकोप भनेर ‘मान्छे-निर्मित विनाश’ ल्याउनेहरूको विरोध गर्नु अति अनिवार्य छ र यो लडाँई जनताले एक भएर लड्नु पर्छ।