खरसांग टी.बी.सेनेटोरियम बारे खुल्ला पत्र

हेमन्त सुब्बा (उपचाराधीन रोगी)

क्षयरोग निर्मूलन निमितार्थ सुन्दर प्राकृतिक वातावरण भिरेको खरसांगको छातीमा अवस्थित एस.वी. दे सेनेटोरियम पहाडको मात्र नभएर सम्पूर्ण उत्तर बंगालकै महत्वपूर्ण संस्थान हो। गरिमामय इतिहास बोकेको यस अस्पतालमा क्षयरोग सम्बन्धि सबै किसिमको चिकित्सा/ टेस्ट यसै अस्पतालमा हुने गरिन्थ्यो। सुन्दर अनि अनुकुल प्राकृतिक वातावरण भएकोले यहाँ उत्तर बंगालका क्षयरोगीहरू मात्र नभएर संम्पूर्ण भारत देश साथै छ्येउ का छिमेकि मुलुकबाट पनि रोगीहरू यहाँ क्षयरोग उपचारको निम्ति आउने गर्दथे। अहिले पनि क्षयरोग सम्बन्धि सबै किसिमको चिकित्साको निम्ति आवश्यक अत्याधुनिक यन्त्रहरू (जुन जापान जस्ता मुलुक बाट आयात गरिएको थियो) अस्पताल परिसर भित्रै छ तर प्रयोगमा भने ल्याइएको छैन। यो कुराको पुस्टि एस. वी.दे सेनेटोरियममा दीर्घ कालदेखि कर्मरत कर्मचारीहरूले बताएका हुन्। 

आज क्षय रोगीहरू लाई साधारण X- ray, रक्त-जाँच आदि जस्ता बुनियादी सुविधाको लागि महकुमा अस्पताल कुदाउनु पर्छ भने अलिक ज्यादा स्वास बढ्यो भने वा औषधिको कारण side effect (बान्ता, खुट्टा सुनिने आदि) जस्ता लक्षण देखा पर्ना साथ यहाँका चिकित्सकहरूले महकुमा अस्पाताल हुँदै सिदा उत्तर बंगाल मेडिकल कलेज रिफर गरिदिने चलन छ। 

उहिले डाक्टर ब्यनेर्जी, डाक्टर गुवा आदि जस्ता महान चिकित्सकको पालामा यसै अस्पतालमा थुप्रै ‘प्रमुख अपरेसन’ हरू सफल भएको इतिहास साक्षी छ। तसर्थ यस्तो गरिमामय इतिहास बोकेको एस.वी.दे सेनेटोरियमले आज फगत एउटा स्वास्थ चौकीको भूमिका निभाई रहेको अनि यहाँका चिकित्सकहरूले भने कम्पाउण्डरको भूमिका निभाई रहेको भान हुन्छ। 

एस.वी.दे सेनेटोरियमलाई ऐतिहासिक धरोहरको रूपमा बचाएर राख्नु पर्छ भन्ने क्षयरोगीहरूको माँग होइन। यसलाई पुर्जिवित गराउनु यो कारण आवश्यक छ कि उत्तर बंगालबाट क्षयरोग निर्मूल हुनको साटो अझ फैलंदै गईरहेको छ। क्षयरोगको उपचार सम्भव हुन थाले देखि सरकारले यो रोगलाई मामुली रोग (common disease) अर्थात सहजै उपचार गर्न सकिने रोगको रूपमा लिंदै आएको छ। हामीले यो मान्नु पर्छ कि आज क्षयरोग मामुली रोग भएको छ कारण यसको औषधि गाउँ-घरको स्वास्थ चौकी तिरै उपलब्ध हुन सक्छ। 

तर गाउँ-घर नजिकै यसको औषधि उपलब्ध हुँदैमा यो रोग हाम्रो समाज बाट निर्मूल भइहाल्छ भन्ने सरकारको धारणा एकदमै गलत रहेको छ। यही गलत धारणा “औषधिको कोर्स पुरा हुने बितिकै निको भई हालिन्छ”- को रुपमा आज क्षयरोग हाम्रो समाजमा एउटा मामुली रोगको रूपमा परिचित छ। यो गलत धारणाकै कारण अधिकांश क्षयरोगीहरू शुरुमा बिमार पर्दा category-1 को छ महिने औषधि कोर्स पुरा गर्दा पनि निको नहुने गर्छन्। यहि गलत धारणाको कारण category-1 बिफल भए पछि category-2 को नौ महिने कोर्स र category-4 (MDR) को २४-२५ महिने कोर्स पुरा गर्दा पनि निको नभएर ज्यान सम्म गुमाउने गरेको तितो सत्य हामीबाट ओझेल परेको छैन। 

अब प्रश्न उठ्छ कि यस्तो किन भैरहेको छ? उपचारको निम्ति सहजै औषधि उपलब्ध हुँदा-हुँदै पनि किन क्षयरोग निर्मूल भएको छैन? किन क्षयरोगको कारण आज पनि मानिसहरू मृत्युको शिकार बनिरहेका छन्? यसको एउटै उत्तर छ कि गाउँ-घरमा क्षयरोगलाई लिएर मानिसहरू सचेत छैनन्। यहि सचेतनाको अभावमा क्षयरोगीहरूको संख्या घट्नुको साटो बढदै गइरहेको छ। 

एस.वी.दे सेनेटोरियममा, म, हेमन्त सुब्बा बिगत सात महिनादेखि उपचाराधीन छु। यो सात महिनामा मैले अस्पतालमा उपचारधीन ७ जनाले ज्यान गुमाई सकेको देखेको छु। यो सात महिनामा क्षयरोगलाई लिएर एकै पल्ट पनि परामर्श (counseling) भएको छैन। अवस्था यहाँ सम्म दयनीय छ कि बिरामीहरू अस्पतालद्वारा वितरण गरेको खाना खानु न सकेर १ कि.मी. तल खरसांग बजारको होटल आदि मा खाना खानु जाने गर्छन् जो कि अस्पताल को नियम विरुद्धको कुरा हो। तर के गर्ने विरामीहरूले बाध्यतावश उक्त नियम भंग गर्न परिरहेको छ। 

एक जना बिरामी बताउछन – “ हामीले यो विचार गर्नु पर्छ कि उत्तर बंगालकै महत्वपूर्ण क्षयरोग उपचार संस्थानको स्थिति आज यस्तो छ भने क्षयरोगलाई लिएर तपाई हाम्रो गाउँ-घरको स्थिति कस्तो होला?”

यदि सरकारले क्षयरोग निर्मूलनलाई गम्भिरतापूर्वक लिन चाहन्छ भने औषधि साथ-साथै क्रम अनुसार पटक पटक क्षयरोगलाई लिएर व्यापक जनचेतना मूलक कार्यक्रम आयोजना गर्न जरूरी छ। यसो नभए यो संख्या बढेर ६ देखि १२ हुँदै २४ हुँदैन भन्न सकिंदैन। यसै कारण हामी भन्न सक्छौं कि सरकारको ‘हाम्रो देशबाट क्षयरोग निर्मूल भइ सक्यो/ भईरहेछ” भन्ने वक्तब्य गलत प्रमाणित भइरहेछ। यसै कारण समस्त उत्तर बंगालबाट क्षयरोग निमिटान्न नभईन्जेल सम्म एस.वी.दे सेनेटोरियमलाई बचाएर राख्न अति आवशयक छ। 

एस.वी.दे सेनेटोरियमका क्षयरोगीहरूले यो कुरालाई आफ्नै भोगाईद्वारा बुझेर यस अस्पताललाई जीवित राख्न पर्छ भन्ने हेतुले गत मई महिना देखि आफ्नै बलबुतामा आन्दोलन गर्दै आईरहेका छन्। अस्पतालमा उपचारधीन क्षयरोगीहरूले भोग्नु परिरहेको विविध समस्याहरूलाई लिएर कहिले लिखित त कहिले मौखिक रुपमा अस्पतालको ‘सुपरइनटेन्डेन्ट” र खरसांग महकुमाको ‘एस.डी.ओ’ लाई लिखित ज्ञापन पत्र बुझाउँदै आई रहेका छन्। यसरि ज्ञापन पत्रहरू धेरै चोटि बुझाउँदा केहि पनि नभएकोले मूल रूपमा २२ जुलाई २०१५ को दिन एस.वी.दे सेनेटोरियमका क्षयरोगीहरू एक भएर हातमा व्यानर बोकी खरसांग बजारमा जुलुस निकाली प्रदर्शन गरेका थिए। यसको लगत्तै तीन-चार दिन बित्दा २५ जुलाई २०१५ को दिन एस. वि. दे सेनेटोरियममा CMOH (Chief Medical officer of Health) आएका थिए। सेनेटोरियमका क्षयरोगीहरूले आफुले भोग्नु परिरहेको खानापिना, सरसफाई, बिधुत सेवा, अस्पताल प्रबन्धन आदि समस्याहरू बारे जानकारी गराउँदै ज्ञापन चढाएका थिए। उहाँले एक महिना भित्र सबै माँगहरू पुरा गरिदिने आश्वासन दिएका थिए। उहाको आश्वासन बमोजिम एक दुइ कुराहरूमा आंशिक सुधार आएता पनि मूल रुपमा खासै केहि नभएको क्षयरोगी बताउँछन। 

क्षयरोगीहरू लामो समयसम्म अस्पतालमै बिताउनु पर्ने हुन्छ। तर क्षयरोगीहरू आफ्नो समय फलदायी ढंगमा बिताउनलाई यहाँ कुनै त्यस्तो साधन छैन। रोगीहरू रोगी नै भएर बस्नु पर्ने, उनीहरू मनोवैज्ञानिक तौरमा त्रसित छन् तर उनीहरूलाई यो स्तिथिबाट माथि उठाउने कुनै साधन छैन यहाँ। रोगीहरूलाई “recreation” को खाँचो छ तर अस्पतालमा केहि पनि नभएको उपचाराधीन क्षयरोगीहरू बताउँछन। त्यसै कारण क्षयरोगीहरू “depression” को शिकार बन्दै गइरहेका छ्न्। बिगत चार महिनामा तीन जना रोगीहरू मानसिक तनाउको शिकार बनेको कुरा एक जना क्षयरोगी विशाल थापा बताउँछन्। 

यहाँ कर्मरत नर्सहरूबाट जानकारी लिंदा लामो समय देखि यहाँ क्षयरोगीहरूलाई counseling नभएको बताए। counseling को नाममा क्षयरोगीहरू अस्पताल प्रमुखको विरुद्ध आन्दोलित भएको देखेर सम्बन्धित विभागबाट आएका अधिकारिहरूले “ कस्तो छ तिमीहरूलाई? – अब अलिक ठिक भयो?-डिस्चार्ज कागज बनाइ दिन्छु घर जान सक्छ- नया थरिको विमारीहरू आई रहेको छ cross-infection हुन् सक्छ” जस्ता कुराहरू भन्दै “injection period” पनि खतम नभई घर पठाउन खोजेको यहाँ उपचारधीन रोगीहरू बताउँछन्। वास्तावमा यो आन्दोलित रोगीहरूलाई विछिन्न पार्ने षड्यन्त्र रहेको बताउँछन् रोगीहरू। 

क्षयरोग सामान्य रोग होइन, जुन रोग ले बिगतका दिनहरूमा सारा युरोप हुँदै सारा विश्वलाई नै थर्काएको थियो। यो रोग खतरनाक हो र मानिसले यसमा सदा सावधानी लिनु पर्छ। तर रोग खतरनाक हो रोगीहरू होइनन्। यस रोगको कारण यो व्यवस्था हो जसले मानिस मानिस बिच भेद गराउँछ। यस रोगको चपेटमा विशेष गरिब तप्काको मानिसहरूनै पर्ने गर्दछन् अझ हाम्रो पहाडको कुरा गर्दा हाम्रो चिया कमान अनि गाउँ बस्तीमा यसको सम्भावना बडी छ। यस रोगको उपजको निम्ति कुनै जीवाणु मात्र नभएर हाम्रो जम्मै राजनीति, अर्थनीति अनि सामाजिक ढाँचा बढी जिम्मेवार छ। 

यदि रोगीहरूले माया, भरोसा अनि साथ पाए हाम्रो पहाड देखि यो रोगलाई निमिट्यान्न पार्न सकिन्छ, तर वास्तविकता भने बिल्कुलै अर्कै छ। 

सेनेटोरियमलाई ज्यिउँदो राख्ने अनि अझ सशक्त बनाएर लाने जिम्मा यहाँका रोगीहरूको मात्र होइन यहाँका समस्त न्याय प्रेमी जनताको हो। ७० को दशकमा निकै संघर्ष सहित निजी अस्पताल देखि साझा जनताको सम्पतिमा रुपान्तरण भएको जितलाई हामी आफ्नै खुट्टामा बन्चरो हान्दै यस सेनेटोरियमको नाङ्गो दुर्गति हेर्दै मुखदर्शक बनि मौन छौं। वास्तवमा प्रश्न उठ्छ हाम्रो समाजलाई आज खतरा क्षयरोगबाट छ कि मौन रोगबाट ?