टिस्टा र बोतलनेक डल्फिन!

छेवाङ योञ्जन

एक समय शान्तसँगले बग्ने टिस्टा अहिले क्षण क्षणमा पागल भेलहरू काँधमा बोकेर हिँडिरहेको छ। बिजुलीको रफ्तारमा टिस्टाले कति बेला कुन रूप लिन्छ, पत्तै हुँदैन! हिउँदैमा अनेकौँ दुर्घटनाहरू निम्त्याउने टिस्टाले वर्खायाममा के गर्ला? थुप्रै चिन्ताहरू मनमा पलाएर आउँछन्। 

महाबर्खाको यो समय गाडी चढेर सिलगढीबाट गान्तोकतिर जानुहोस्। टिस्टा नदीको पागल जलस्तर देख्दा आफू गन्तव्यमा पुगिन्छ/पुगिन्न डर लाग्न थाल्छ। नदीको जलस्तर बढेर सडकसम्म आएको र माथिल्तिरबाट अचानक आउने भल-पैह्रोहरूले कति बेला यात्रीहरूको ज्यान लिन्छ, कसलाई थाहा! 

गत केही महिना अघि भारतीय सेनाको एउटा वाहन उन्तिस माइल नजिक दुर्घटनाग्रस्त भयो। वाहन सोझै नदीमा पसेको थियो। राष्ट्रिय राहत टोलीले करिब एक महिनासम्म खोजी अभियान जारी राख्यो। तर न त वाहन, न दुर्घटनामा परेका सेनाहरूकै पत्तो लाग्यो। कत्रो ठुलो क्षति यो देशलाई र सेनाका ती तमाम मासुम परिवारलाई। बाघपुल नजिक भएको पर्यटकहरूको दुर्घटना पनि यस्तै त थियो। सिख परिवारकाहरू सिक्किम घुमेर फर्कँदै थिए। उनीहरूको इनोभा बाघपुल नजिक आइपुग्दा टिस्टा नदीमा पस्यो। वाहन वा मान्छे केही पनि फेला परेन। वर्षमा अनेकौँ यस्ता दुर्घटनाहरू टिस्टा नदी किनारमा भइरहन्छ। दुई-चार दिन चर्चामा रहन्छ र टिस्टाको भलसँगै कतै हराएर जान्छ। यता दुर्घटनाहरूमा व्यक्तिगत क्षति छ र खासैमा जनसमुदायको चासोको विषय बन्दैन। तर हामीले सामुदायिक जोखिमको विषयतिर त ध्यान नै दिएका छैनौँ कि!

पश्चिम बङ्गालभित्र पर्ने टिस्टा नदीमा रहेका दुई वटा जलविद्युत परियोजनाले सामुदायिक क्षति पुऱ्याइरहेको विषयमा किन चर्चा नगर्ने त! राष्ट्रिय राजमार्गको सताइस् माइल र कालीझोडामा ड्याम निर्माण हुन अघि यहाँको परिवेश कस्तो थियो? अहिले त्यसको कल्पना समेत गर्न सक्दैनौँ। शान्तसँगले खोलाको गीत गाउँदै बग्ने टिस्टा, नदी किनारका अनेकौँ रूख-पातहरू, जल-संसारका विभिन्न प्रजातिका जीवहरू, भरासिलो उभिइएका टिस्टा नदीको दुवै किनारतिरका हरिया पहाड शृङ्खलाहरू, वन-बस्तीहरूको पारम्परिक गाऊँ र जनजातीय सभ्यता, प्राकृतिक संस्कृतिको अनेकौँ स्थल र केन्द्रहरू। पारखी चित्रकारले कल्पना गरेर पनि कोर्नै नसक्ने सुन्दर र आनन्दमय टिस्टा किनारको परिवेशले एउटा युगसँगै आफूलाई पनि हराइसकेको छ।

उहिले नै प्राकृतिक सुन्दरता र मान्यता गुमाइसकेको टिस्टाले अहिले प्रत्येक क्षण ज्यान मालको नोक्सान गरेका खबरहरू आइरहन्छ। अहिले नदीमा डुब्नु र पैह्रो जानु नै टिस्टाको पहिचान भइसकेको छ। ड्यामको कारण नदीको जलस्तर बढेर टिस्टा किनारामा पाइने अनेकौँ महत्त्वपूर्ण रूख पातहरू हराइसकेका छन्। अनेकौँ पैह्रोहरूले पहाडको प्राकृतिक बुनोटलाई नै धेर तहसनहस पारिसकेको छ। तर हामीलाई पर्यावरणको खासै चिन्ता छैन। 

‘टिस्टामा डल्फिन पाइन्थ्यो’ भन्दा आज कसैले पत्याउँदैनन्। बोतलनेक र रिभरसिसु डल्फिनले टिस्टाको पानीमा बच्चा काट्थ्यो। सन् 1950 तिरको कुरा हो। त्यो बेला टिस्टा नदीमा कुनै प्रकारका ड्यामहरू निर्माण भएका थिएनन्। नदीको पानी बिना रोकटोक बग्थ्यो। नदीलाई लिएर राजनीति हुँदैनथ्यो र नदी केवल नदी मात्रै थियो। टिस्टा नदी नाफाखोरी पुँजीवादको बिक्रीको बस्तु भइसकेको थिएन। समुन्द्रबाट बच्चा काढ्न बोतलनेक र सिसु प्रजातिका डल्फिनहरू टिस्टा नदीमा देखा पर्थ्यो। तिब्बतबाट बग्दै आउने ब्रह्मपुत्र नदीमा पनि यही प्रजातिका डल्फिनहरू आउँथ्यो। तर अहिले डल्फिन मात्र होइन टिस्टामा पाइने अनेकौँ प्रजातिका माछाहरू हराइसकेका छन्। 

एक दिन कालेबुङका पूर्व विधायक गौलन लेप्चाले ‘क्याटफिस’ पक्रेका थिए। उनी निक्कै सिपालु ‘एङ्ग्लर’ हुन्। क्याटफिस नदीको गहिराइमा पाइन्थ्यो। अहिले टिस्टामा क्याटफिसमात्र होइन, गोल्डन महासेर, लुम्बिनी, गौँच फिस, असला, बुदुना कुनै कुनै माछाहरू छैनन्। अहिले टिस्टा नदीमा आउनलाई माछाहरूले अनेकौँ पडावहरू पार गर्नुपर्छ। ती पडावहरू मध्ये हास्यास्पद हो– ‘फिस ल्याडर’।

कुनै समय मौका मिले टिस्टा नदीको ड्यामहरू घुम्न जानु होस्। कति क्रूर तरिकाले नदीको पानी रोकेको छ, देखेर छक्क पर्नु होला! र ड्यामको लस्करै क्रमशः उभिएका गेटहरू पाइन्छन्। जुन एकदेखि सायद छसम्म हुनुपर्छ। ती गेटहरू फिस ल्याडर हुन्। अर्थात् माछा हिँड्ने सिँढी। बाघपुलतिरबाट आएको माछा त्रिवेणीसम्म पुग्न परे, पहिले कालीझोडाको सिँढी चढ्नु पर्छ। त्यसपछि सताइस् माइलको सिँढी। प्रकृतिसँगको यति भद्दा मजाक! 

एक समय टिस्टा पुल नजिकैको लिखु भीरको पैह्रोले सयौँको ज्यान लिएको थियो। सिलगढी गइरहेका परिवारका सदस्यहरू घर नफर्केसम्म हरेकले लिखु भीरको चिन्ता गर्थे। नदीमा दुई-दुई वटा ड्याम निर्माण भएपछि त सडकको भित्तैभरि लिखु भीर देखिन थाल्यो। अहिले सेवकदेखि रम्फूसम्मको रेलवे लाइन निर्माण कार्य चलिरहेको छ। हरेक क्षण भित्ता चर्किएको, पैह्रो गएको, टनलमा मान्छे पुरिएको खबरहरू आइरहन्छ। सडक छेउ बसोबास गर्ने कयौँ परिवारहरू विस्थापित भइसकेका छन्। साँढे बाह्र हजार करोडको लागतमा निर्माण हुने यो रेलवे परियोजनामा कुल चौध वटा टनेलहरू खनिएको छ। मुसा र दुम्सीले खन्दैमा पैह्रो जाने पहाडमा साँढे अठतीस किलोमिटर लामो टनेल खन्नु भनेको साधारण कुरा होइन। टनेल खन्दा प्रयोग गरिएको आधुनिक उपकरणहरूले पहाडलाई धुजा धुजा बनाएको छ। ब्लास्टिङ र भाइब्रेसनले थर्काइसकेको पहाडमा पैह्रो नजाने कुरै आउँदैन। 

खै! नदी किनारका ती विश्वासिला पहाडहरू कता गए। कहाँ खोज्नु? 

त्यसै पनि भूमि अनुसन्धानकर्ताहरूले टिस्टा किनारका पहाडहरूलाई ‘सिङ्किङ्’ जोन भनेर चिह्नित गरेका छन्। जमिनको धरातल प्राकृतिक रूपमै भासिँदै जाने क्षेत्रहरूलाई सिङ्किङ् जोन भनिन्छ। र यस्ता क्षेत्रहरूमा विकास कार्यहरू गर्दा अनेक थरिका रिसर्च र क्षेत्रवासीको मत लिन जरुरी छ। तर सिक्किमबाट बग्ने टिस्टा नदीमा तमाम तथाकथित विकास योजनाहरू सञ्चालन भइरहेका छन्। न त कुनै रिसर्च छ, न क्षेत्रवासीको सहमति। पुँजीवादको पक्ष पोषण गर्ने आजको सत्ताले प्राकृतिक संसाधनहरूलाई केवल मुनाफाको बस्तुको रूपमा मात्र प्रयोग गर्ने गर्छ।

यो तहस नहस भइरहेको पहाडमा अब थप हानिकारक योजनाहरू सुरु गर्ने सरकारको सोच छ। पश्चिम बङ्गाल सरकारले बडा रङ्गित नदीमा दुई वटा जलविद्युत परियोजना निर्माण गर्नका निम्ति डिटेल प्रोजेक्ट रिपोर्ट (डीपीआर) तयार गर्ने आदेश दिएको छ। अब बडा रङ्गित नदीमा टिस्टा लो ड्याम प्रोजेक्ट (टीएलडीपी)-1 र 2 निर्माण हुनेछ। यी ड्यामहरूबाट कुल एकहत्तर मेगावाटको बिजुली निकाल्ने र बिक्री गर्ने कुरा स्पष्ट छ। 

यता बालासन र राङ्भाङ् नदीमा पनि अठतीस मेगावाटको हाइड्रोइल्कट्रिक पावर निर्माण गर्ने योजना चलिरहेको छ। अब यी नदीहरू छेउछाउका बस्तीहरूको अस्तित्व के होला! नदीमाथि नै आश्रित किसान र बालुवा-गिट्टीहरूमा भर पर्ने मजदुरहरूको भविष्य के होला! जताततै पहाड खन्ने र नदी बुच्चाउने लापरवाहीपूर्ण विकासले मानव सभ्यतालाई जोखिममा पर्दैन त!

आक्रामक शैलीमा बढिरहेको सत्ताको यस्ता प्रत्येक विकास योजनाहरूले प्राकृतिक संसाधनहरूको लुट मच्चाइरहेको छ। मानव जीवनलाई तहसनहस पारेको छ। यसैमाथि, अब टिस्टाको अस्तित्व नै मेटाउने गरी नयाँ परियोजना सुरु गरेको छ ‘रोड वाइडेनिङ्’। राष्ट्रिय राजमार्ग 10 लाई चोडादार बनाउने सरकारको योजना छ। नदी र पहाड पछि अब सरकारको सिकार हुनेछ सडक किनाराका बस्ती र मानव जीवन। सेभोकदेखि रम्फूसम्मका स-साना बस्तीहरू अब कता लैजाने हो! तलतिर पानीको खिचाइ, माथितिर रेलको चाँप, अब कसका निम्ति बनिने हो चौडादार राजमार्ग? र सबभन्दा ठुलो प्रश्न हो– कहाँ बनाउने त्यो सडक? फेरि पनि पहाड भत्काएर चौडादार बाटोका लागि जग्गा निकाल्ने? के विनाशको अन्त छैन?

आखिर यो सत्ताले कसको हितको लागि यी हिंसक विकास योजनाहरू लागु गरिरहेको छ? यो बारे विमर्श हुन अत्यन्त जरुरी छ। पर्यावरण मासेर, युगौँदेखि यसै क्षेत्रमा बसोबास गर्ने मानिसहरूको हरेक अधिकारहरू कुल्चेर सरकारले सरासर पुँजीवादीहरूको हितमा यी तमाम विकास योजनाहरू लागु गरिरहेको स्पष्ट हुन्छ।

उत्तराखण्डका तमाम घटनाहरू देख्दा देख्दै पनि न त सरकारको चेत खोलेको छ, न त जनसाधारणले यी तथाकथित विकास योजनाहरूको पछाडिको पुँजीवादी षड्यन्त्र बुझ्न सकिरहेका छन्। 

एक चोटि उत्तर सिक्किमको दिक्चु क्षेत्रमा पैह्रो गएको थियो। सन् 2016 को कुरा हो। पैह्रोले ड्यामको पानी बग्न दिएन। तर निक्कै थुप्रिए पछि पैह्रोले पानीलाई रोक्न पनि सकेन। अचानक पैह्रोसँगै ड्यामको पानी फुट्यो। उत्तरको सानो टिस्टाले ठुलो रूप लियो। रम्बीका सङ्गीतकार देवासिस मोथे मुचुङ्गा बजाउँदै घरमा बसिरहेका थिए। उनले टिस्टा उल्टा बगिरहेको देख्यो। ड्यामले सधैँ जमेर बस्ने टिस्टा, त्यो दिन उल्टा बगिरहेको थियो। आफ्नो गति छोडेर टिस्टा रम्बी खोलातिर बढ्दै थियो। यस अघि टिस्टाको यस्तो भीषण रूप कसैले देखेका थिएन। रम्बीका मानिसहरू भयभीत भए। टिस्टा शान्त नभएसम्म मानिसहरू राती सुत्दैन थिए।

उत्तराखण्डको जोशीमठमा त्यस्तै घटना भयो। हिम पैह्रो गयो। पानीको वर्षात्। नदी र खोलाहरूले बाटो बिरायो। जनजीवन तहस नहस। कल्पना गर्नु होस्, उत्तर सिक्किममा कतै बादल फाट्यो के होला! उत्तर सिक्किमको दुई वटा ड्यामहरू फुट्लान्। त्यसपछि टिस्टाका दुई वटा मेगा ड्याम। पहाडका थुम्काहरू रहला/नरहला। सिङ्गताम, रम्फु, मल्ली, टिस्टा, रम्बी, सेवक, सिलगढी, जलपाईगढी के होला! साँच्चै! टिस्टासँग मानव सभ्यता नामेट पार्ने हिम्मत छ। <<<