जुन सिन्कोनाले मानव समाजलाई बचायो, अब समाजले त्यो सिन्कोनालाई बचाउनै पर्छ

शमीक चक्रवर्ती

ल्याटिन अमेरिकाको एण्डीज पहाडभरि पेरु-बोलिभियाको जङ्गलमा सिन्कोना खोज्दै गर्दा मार्खाम साहेबलाई कहाँ थाहा थियो कि देश-विदेश-महादेश खोजेर फेला परेको यस्तो कामको रूखलाई 21औँ शताब्दीको भारतमा यति लापरवाही गर्छ भनेर? विगत केही शताब्दीहरूमा अरबौँ मानिसहरूलाई मलेरियाको प्रकोपबाट बचाउने यो सिन्कोना रूख र यसको बगैँचा अनि मजदुर-कर्मचारीहरू आज अभूतपूर्व सङ्कटको सामना गरिरहेका छन्।

सन् 1862मा एन्डरसन साहेबको पहलमा, जाभाबाट ल्याइएका रातो बोक्राको बिरुवा सिन्चल लेकमुनि टाइगर हिलको नवनिर्मित नर्सरीमा पुगेको थियो। त्यसपछि क्रमसँगै मोङ्पु-मन्साङ-रोङ्गो-लाटपञ्चरका जङ्गलहरूमा जमिन लीजमा लिएर सरकारी बगैँचा बनाइएको थियो। मङ्गपुमा कारखाना पनि बन्यो। साहेबहरूलाई मलेरिया र ‘नेटिभ’हरूलाई औलेज्वरोले अस्तव्यस्त बनाएपछि क्विनिनको दबाई पाएर ब्रिटिस शासकहरू ढुक्कै भए।

दार्जिलिङ अनि कालिम्पोङ पहाडमा यसरी नै चिनियाँ चियाको साथसाथै साइमन बोलिभरको देशबाट आएका सिन्कोना बगान र सिन्कोना श्रमिकहरूको गाउँ विकसित हुँदै गयो। पहाडी भाषामा ‘कुलैनबारी’। सबै ‘स्वतन्त्रता’ अघिको कुरा हो।

***

डुवर्सको चालसा जङ्गलभित्र झपक्कै देखा पर्ने खुनिया मोड कस्तो अचम्मको ठाउँ हो त्यो घुमफिर गर्नेहरूलाई मज्जाले थाहा छ। त्यो फाटकबाट दक्षिणतिर गएमा लाटागुरीको जङ्गल पुग्छ भने पहाडी बाटोबाट उत्तरतिर रेलगेट पार गर्दै गएमा कुमानी मोड-नक्साल-मौरे, त्यसपछि गैरिबासबाट दाहिनेतर्फ गएमा झोलुङ-विन्दु पुग्छ, अनि देब्रे गए दलगाव-रोङ्गोको सिङ्कोना बगान। यही भेकतिर वरपरका ठुलो हिस्सा भने विशाल सिन्कोना बगैँचाले ढाकिएको छ।

नजान्नेले जङ्गली रुखपातको भीडमा सिन्कोना गाछलाई सजिलोसँग चिन्न सक्दैनन्। तर ती राता पात भएका रूखहरूको वरिपरि, क्विनाइन बोकेका बोक्राहरू छुँदै प्रश्नहरूको कुहिरो दशकौँदेखि फन्को मारिरहेको छ– सिन्कोनाको निजीकरण भयो भने मजदुरहरूको हालत के होलान्? क्विनाइनको सिन्थेटिक विकल्प आइसकेपछि यसको भविष्य के हुनेछ? संसारभरि सबैथोकको जैविक विकल्पहरूको खोजी भइरहेको बेला सिन्कोना उद्योग ब्युँझेर उठ्न सक्दैन र? अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा सिन्कोना बोक्राको मूल्य बढेको छ। तर पनि यो विपत्ति किन?

हुन त सिन्कोना मजदुर-कर्मीहरूले हरेक बिहान उठेर रुखका हाँगाहरू काट्छन्, बोक्रा निकाल्छन्, त्यसपछि ती बोक्राहरू गोदाममा राख्छन्, जहाँ काम गर्नेहरूको अर्को समूह त्यो सानो ठाउँभित्र घोप्टो परेर काम गर्छन्– तर खै! ती बोक्राहरूलाई त कतै लाँदैनन्! सिन्कोनाका सट्टामा इपिकाक-रबर-कफी बगैँचाको विकल्पका प्रयोगको पनि कुनै आशाजनक फल आएन।

पच्चिस वर्ष भयो मङ्गपुको क्विनाइन फ्याक्ट्री बन्द भएको। रोङ्गोको इमिटेन फ्याक्ट्री पनि त्यति नै भयो होला। एक समयमा कुलीन मानिएको कुलैनबारी अहिले लामो सास फेरिरहेको छ। अरू के हुने हो थाहा छैन, तर चारवटा बगानका करिब 6700 मजदुर र 60-70000 परिवार सदस्यहरू कम्तीमा पनि बस्ने घर-घडेरी त छन् भन्ने आशा लिएर बाँचिरहेका थिए।

अब त्यही आशामाथि आशङ्काको कुहिरो हालैमा बाक्लो कालो बादल भएर देखा पऱ्यो। 

खुनिया-रोङ्गो सडकमा ‘राष्ट्रिय सुरक्षा’का लागि निर्माण हो भन्दै ग्रेफ-को देखरेखमा बनिँदै छ डोक्लाम-जाने सडक। त्यसका लागि सिन्कोना बगानबासीहरूले उहिल्यै रोपेका कटारका ठुलठुला रुखहरू काटिए। योसँगै काटिए अझै धेरै रुखहरू। र जमिनको म्यापअनुसार सिन्कोना बगानभित्र पर्ने त्यो जमिनका रुखहरू काटिएकोले कसले मुआब्जा पाउँने कुरा आयो, थाहा छ? वन विभागले पाउँछ अरे! हो, फरेस्ट डिपार्टमेन्टले! किनभने सिन्कोना विभागले लगभग शताब्दी-पुरानो लीजको कागजपत्रहरू देखाउन सकेनन् रे। अन्ततः ती कटारका रुख, जमिन र बाटो– सबै थोक जङ्गलको सम्पत्ति बनिनु पुग्यो!

सिन्कोनावासीहरू अब गहिरो सङ्कटको दलदलमा परे। आशङ्काको कालो बादलको पछाडिबाट मानौँ कसैले डरलाग्दो तीर हानिदिएको छ। बगान क्षेत्रहरूभरि सामान्यतया पर्चापट्टाको माग बढ्दै गएपछि जब चिया बगानलाई पट्टा दिने औपचारिक घोषणा आएको छ, यतिबेला रोङ्गोको सिन्कोना बगान विभागले आफ्नो 4222 एकर जमिन आफ्नो हो भनेर देखाउनै नसकेमा पर्चापट्टाका मागको वैधानिक हकदार कसरी हुन्छन् बगानेहरू?

घर-घडेरी गुमाउने तीव्र डरले सिन्कोनाबासी एकजुट हुन थाले। जमिनको म्यापमा वन क्षेत्रभित्र परेमा तिनीहरूले मजदुरको रूपमा जितेका अधिकारहरू पनि हराएर जान्छन्! तत्परतासित बनियो #सिन्कोना_बचाऊँ_अभियान। सिन्कोनाबासी र बगान बचाउन नागरिकहरूको सङ्गठन। यस क्षेत्रका वर्तमान तथा भूतपूर्व बासिन्दाहरू, मजदुर-कर्मचारी, वकिल-लेखक-पत्रकार-बुद्धिजीवी आन्दोलनमा उत्रिए। लडाइँमा तन्नेरीहरू छन् भने बुढापाकाहरू पनि छन्। यसै सन्दर्भमा एल एम शर्माको नाम लिनै पर्ने हो। उहिल्यै श्रमिक सङ्घ र सिन्कोनाको महत्त्वपूर्ण आन्दोलन गर्ने पचासी वर्षको ‘युवा’ एल एम शर्माले आफ्नो अनुभवको भन्डार लिएर यो सङ्घर्षलाई एकप्रकार नेतृत्व दिइरहेका छन्। अझै धेरैले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका लिँदै छन्।

विगत 11 जुन रोङ्गोको सार्वजनिक भवनमा सङ्गोष्ठी आयोजित भएको थियो। हामी पनि त्यसमा भाग लियौँ, सङ्घर्षप्रति समर्थन र सहयोग जनायौँ। यो बगानका मानिसहरू त थिए नै। त्यसबाहेक पनि अरू धेरै व्यक्तिहरू उपस्थित भए। टाढाका अन्य सिन्कोना बगानहरूबाट पनि श्रमिकहरू आए। यस्ता सडक निर्माण र त्यसले गर्दा विस्थापनको डर तिनीहरूको आफ्नै घरको आँगनमा पनि देखिँदैछ। सिन्कोना उद्योग सम्बन्धित अन्य चिन्ता पनि छन्। अन्ततः एकजुट हुन कर परेको छ। 

पञ्चायत चुनावका लागि सिन्कोना बचाऊँ अभियान एक महिनाका लागि औपचारिक रूपमा स्थगित भएको थियो। त्यो विरतिपछि एउटा सही समाधान त गर्नै पर्छ– न्यायिक माग जित्नलाई अटेरी नै देखियो सिन्कोनावासीहरू। चुनावपछि अब सङ्घर्ष कुन बाटो हिँड्छ— त्यही हेर्नुपर्ने भयो। <<<