केटा-केटीहरू सित मानवीय व्यवहार जरुरी

केटा-केटीहरू सित मानवीय व्यवहार जरुरी

बिट्टु लोरुंग राई 

शिक्षाको संस्थानहरूमा अध्ययनरत छात्र-छात्राहरू र विशेष गरी स-साना नानीहरूसित अमानवीय व्यवहार, मार-पिट अनि धेरै प्रकारको उत्पीडनको घटनाहरू धेरै मात्रामा आज-भोलि आइरहेका छन्। भर्खरै मात्र चारवटा यस्तो घटनाहरू आएका छन्, जसले हामीलाई एक पल्ट सोच्नुमा बाध्य गराउछ कि एउटा बिध्यालयमा शिक्षक र छात्रवर्गको बिच कस्तो सम्बन्ध हुन पर्ने। के पढाई-लेखाई र अनुशासन बनाएर राख्नुको लागी शिक्षकहरूद्वारा छात्र-छात्राहरू सित मार-पिट, श्रेणी देखि बाहिर निकाल दिनु, परीक्षामा बस्नु देखि वञ्चित गराउनु या फेरी होमवर्क गरेर नआउने छात्राहरूलाई यती धेरै पिट्नु कि त्यो छात्रको मृत्यु सम्म हुनु। के यो उचित हो??

एउटा शिक्षकद्वारा एउटा छात्रलाई होमवर्क गरेर नल्याएकोमा ३०० पल्ट उठ-बस गराएर बेहोस बनाइ दिनु, एउटा अङ्ग्रेजी स्कुलमा नेपाली भाषामा बात गर्दा "म गधा हो" लेखेर छत्तीमा टालेर स्कुलमा घुमाउनु, शिक्षकद्वारा छात्रासित शारीरिक शोषण, एक दिन स्कुल अनुपस्थित हुँदा लगातार तिन दिनसम्म श्रेणी देखि बाहिर निकाल्नु र अरू छात्राहरूलाई पनि श्रेणीमा पढाएको कुराहरू बताउनु नदिनु— यस्ता धेरै घटनाहरू छन् जसले हामीलाई आफ्नो शिक्षा प्रणाली, शिक्षण संस्थाहरूको वातावरण अनि छात्र र शिक्षक बिचको सम्बन्धलाई सुरु देखि सोच्नु विवश गर्दछ। 

अधिकांश शिक्षकहरू यो बात सित परिचित छन् कि नानीहरूसित मार-पिट र दुर्व्यवहार गर्नु कानुनी अपराध हो। अन्तर्राष्ट्रिय अधिनियम १९८९ को तहत नानीहरूको अधिकारलाई विस्तृत रूपमा परिभाषित गर्दै प्रावधान गरिएको छ। जसलाई भारत सरकारले पनि स्वीकार गर्दै अनुच्छेद २८-२९ मा भनेका छन्— "नानीहरूको व्यक्तित्व, प्रतिभा तथा मानसिक अनि शारीरिक योग्यताहरूलाई पूर्ण विकास तथा स्कुलहरूमा अनुशासन लागु गर्ने तरिका र वातावरण नानीहरूको मानवीय सम्मानको अनुकूलमा हुन पर्छ।"

धेरै आमा-बाबा आफ्नो नानीहरूको माध्यमबाट आफ्नो अधुरो सपना पूरा गर्ने इच्छा राख्दछ। जो उनीहरू बन्न सकेनन्, आफ्नो नानीहरूलाई बनाउन चाहन्छन्। त्यसर्थ उनीहरूको लागि नानीहरूको इच्छा र चाहना अनि सपनाहरू केही महत्व राख्दैन। बिहान-बेलुका नानीहरूलाई रोबोट जस्तै चाबीले चलाउने अभिभावक अन्जानमानै नानीहरूको भोलापन खोसी दिन्छन। नानीहरू आफ्नो इच्छा-चाहना, आफ्नो भित्र भएको मस्ती र बदमाशी स्कुलमा आफ्नो साथीहरू सित बाड्दछन्, जस बारे अभिभावकलाई ज्ञात हुँदैन। 

किनकि स्कुलहरूमा सँगै पढने छात्र-छात्राहरू अलग-अलग परिवेश, वातावरण अनि संस्कारबाट आएका हुन्छन। यस्तो परिस्थितिमा नानीहरूलाई यो सोच्नु मुस्किल हुन्छ कि उनीहरू कसको पक्ष लिनु पर्ने। घरमा टीवी, पत्र-पत्रिका, कम्प्युटर अनि स्कुलको शिक्षक तथा साथीहरू आफ्नो छिमेकीहरू, आमा-बाबा र सहपाठी कसको बिचमा उनीहरू आफ्नो रोल मोडेल चुन्नु पर्ने?

आज शिक्षकवर्गको अघि छात्र-छात्राहरूको गुरु-शिष्य परम्परालाई बाँधेर राख्नु सबैभन्दा ठुलो चुनौती भएर जाँदैछन्। शिक्षण संस्थाहरूमा आफ्नो हुकुम-अनुशासन नभएको देखेर नै शिक्षकवर्ग विचलित भएर नै यस्तो कार्य गरी पठाउँछन् जो अमानवीय हुन्छ। धेरै शिक्षकहरूको भनाइ छ कि यदि छात्रहरू होमवर्क गरेर आउँदैन, समयमा स्कुल आउँदैन, पढाईमा ध्यान दिदैन र स्कुल अनुशासनलाई पालन गर्दैन भने पिट्नु आवश्यक पर्दछ। नानीहरूको मनोविज्ञान बुझ्ने मनोचिकित्सक भन्छन् कि- "हर एक नानी आइन्स्टाइन हुनु सक्दैन"! कक्षामा पढने सबै नानीहरूको बौद्धिक क्षमता अलग-अलग हुन्छन। सबै नानीहरूबाट एउटै जस्तो आशा राख्नु ठिक हुँदैन। धेरै पल्ट नानीहरू स्कुलमा हुने मारपिटले गर्दा आफ्नो व्यवहार (attitude)लाई नकारात्मक बनाउछन्। धेरै पल्ट नानीहरू होमवर्क, पढाई, परीक्षा आदिको डरले घरबाट भाग्दछन् अनि धेरै छात्रहरू असफल हुँदा आत्महत्या जस्ता कार्य समेत गर्दछन्। 

नानीहरूको राम्रो पालन-पोषण अनि शिक्षण, माता-पिता अनि शिक्षकबर्गको आपसी तालमेलले मात्र सम्भव हुन्छ। धेरै अभिभावकहरू प्रतिस्पर्धाको (competition) चक्करमा आफ्नो नानीलाई सधैँ हर क्षेत्रमा प्रथम नै ल्याउनु चाहन्छन। अनि कति अभिभावकहरू आफ्नो नानीहरूको गतिविधिलाई पूर्ण नजर अन्दाज गरेर स्कुल, कलेजको छात्रावास (hostel)को भरोसा छोडेर दुक्क हुन्छन्। नाबालक नानीहरूलाई मोबाइल, मोटरसाइकल अनि धरै मात्रामा गोजी खर्च (pocket money) दिने अभिभावकहरू यस कुरा बाट अन्जान हुन्छन् कि उनको नानीहरू जुन संस्थानमा पढीरहेका छन् त्यहाँ सबै नानीहरू एकै प्रकारको हुँदैन। नानीहरूमा यही देखि धनी-गरिब, उँच-निच अनि अहङ्कारको भावना विकसित हुन्छन। अन्तमा जरुरत यस बातको छ कि— शिक्षकहरूको साथ-साथ अभिभावकवर्गले पनि यस बातलाई ध्यानमा राख्नु पर्छ कि उनीहरूको नानीहरू कुन प्रकारको अपेक्षा गर्छन् उसको व्यवहार कस्तो छ? उसको मौलिक जरुरत के के हो? उसले पढाइको कति सम्म बोझ सहनु सक्छन्? कक्षामा सबै प्रथम मात्र हुन सक्दैन। नानीहरूलाई केवल डर देखाएर, धम्काएर, मार-पिट गरेर मात्र सुधार्नु सकिंदैन। त्यसको सट्टा उनीहरूसित साथी जस्तो व्यवहार देखाएर, उनीहरूको कुराहरू ध्यानपूर्वक सुनेर, उनीहरूलाई खुसी राखेर, उनीहरूलाई त्यही सुविधा-साधन उपलब्ध गराउनु पर्छ जसले उनीहरूको व्यक्तित्व, विकास, पढाई-लेखाइ अनि असल नागरिक बनाउनको लागि जरुरी हुन्छ।।