जुन परम्परालाई हामी स्मरण गर्छौं : स्वतन्त्रता सङ्घर्षमा गोर्खाहरू

अम्बिका राई

[हामी सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो कि संसार भरि नै गोर्खा जातीलाई ‘वीर’ भनी सम्बोधन गरिन्छ। शासकहरूले जसरी परिभाषित गर्छ, आधिपत्यवादी कथनमा त्यसलाई नै ‘वीरता’ भनी चिन्हित गरिन्छ। यो कथन चाँही व्यापकरुपमा राष्ट्रवादी कल्पनामा 'भारतीय राष्ट्रियता'को पहिचानसँग जोड़िएको एउटा धारणा हो— जहाँ गोर्खा राष्ट्रियतालाई भारतीय भन्ने परिचयको बाहिर रहेको देखिन्छ। उनीहरूले नै 'वीर' भन्ने उपाधि पायो जसले त्यस समयको शासकहरूको स्वार्थमा काम गरेका थिए। शाषकको पहिचान फेरिनु साथ उक्त उपाधि पनि फेरिनु जान्छ। १८५७ को सिपाही विद्रोहको समयमा गोर्खाहरूले ब्रिटिश 'प्रभु'हरूसँग इमानदार रहेर जंगबहादुर राणाको नेतृत्वमा 'विद्रोही'हरूलाई दमन गरेका थिए, यद्यपि शुरुमा हल्ला फैलिएको थियो कि गोर्खा सेनाहरूले विद्रोहीहरूसँग मिलेर योगदान दिए, तर त्यो खुबै दुर्लभ थियो र अन्तसम्म उनीहरू ब्रिटिशकै विश्वस्त रहे। कुख्यात जालिवानवाला वाग हत्याकाण्डको समयमा जेनरल डायरको आदेश अनुसार गोर्खा रेजिमेन्टले निर्ममतापूर्वक प्रतिवादीहरू माथि गोलि ठोकेका थिए। यो सबै देखेर जवहारलाल नेहरूले एकपल्ट भन्नुभयो, "गोर्खा रेजिमेन्टलाई भारत महासागरमा डुबाई दिनुपर्ने हो"। यो प्रचलित इतिहासले कुनैपनि प्रकारले गोर्खा जातिको सम्मान बढ़ाउदैन, बरु लाज चै बनाउछ । फेरी पछि गएर ‘स्वतन्त्र भारतका’ शासकहरूले गोर्खा जातिलाई आफ्नो हातको ‘कठपुतली’ जस्तै गरी प्रयोग गऱ्यो अनि ‘रणप्रिय जाति'को हिसाबले उनीहरूको पहिचान चल्दै गयो। गोर्खाहरूका परिचयको यो औपनिवेशिक निर्माणलाई, जो अहिलेपनि जारी छ, त्यो चाँही हाम्रो तर्फबाट त्याग्नु जरूरी छ। (प्रभुहरूको निम्ति) जम्मै संसारभरि देशहरूको सीमामा लड़ाई गर्ने 'गौरवमय' चित्र चाँही यो सँग एकदमै मिल्दैन जब गोर्खाहरूले आफ्नो आत्मपरिचयको स्वीकृतिको माग उठाएकोले उनीहरूलाई प्रभुहरूका दमन-उत्पीड़नको सामना गर्नु परिरहेको छ। ती मानिसहरूको बलिदानलाई हामीले कहिले पनि नभुलौ, तर इतिहासको अर्को पन्ना पल्टाएर पनि हेर्ने गरौ।]

सन् १९०७मा, दार्जीलिङको जानेमानेका व्यक्तिहरूले ब्रिटिश सरकारलाई पहाड़को निम्ति बङ्गालबाहिर छुट्टै प्रशासनिक ढाँचा स्थापित गरियोस् भनी अधिकार पत्र पेस गरे। ती नेताहरू मध्ये मुख्यतः केही भूतपूर्व सैनिक अनि पुलिस थिए। व्यापारको निम्ति पहाड़मा आएको धनी व्यापारीहरूले यो माग प्रति समर्थन व्यक्त गरे। दार्जीलिङ पुलिसको एडिशनल सुपरिन्टेन्डेट एस. डब्लु. लाडेनलाले यसको नेतृत्व गरेका थिए। उनीहरूले ब्रिटिश सरकारप्रति आफ्नो इमान्दारिता व्यक्त गर्दै भारतको स्वतन्त्रता आन्दोलनलाई विरोध गरे।

अर्कोतिर, प्राय त्यही समयमा देशभरिमा नै स्वदेशी आन्दोलनको ज्वार आयो। बङ्गभङ्ग विरोधी आन्दोलनले यो ज्वारलाई अझै बलियो पाऱ्यो। देशभरिका तथाकथित शिक्षित समुदाय सँगै आम मानिसहरू पनि ब्रिटिश विरोधी सङ्घर्षमा ओर्लिनु थाल्यो। त्यसैको तरङ्गमा गोर्खाहरू पनि बाँधिन पुगे। देशको हरेक कुनाबाट एकपछि एक स्वतन्त्रताकामी पत्रिका प्रकाशित हुनथाल्यो। सन् १९०७मा कोलकाताबाट “गोर्खा सैनिक” नामक यस्तै एउटा पत्रिका प्रकाशित भयो। प्रीतिमान थापा यस नेपली पत्रिकाको सम्पादक थिए भने, हान सिंह थापा प्रकाशक थिए। प्रीतिमान थापाले गोर्खा सैनिकहरूलाई ब्रिटिशहरूको विरुद्ध लड़्ने आहवान गरे। उनको यस्तो कामले गर्दा कोलकाताको पुलिस कमिशनरले क्रिमिनल इन्टेलिजेन्सको डाइरेक्टरलाई २८ मई १९०७को दिन एउटा तार पठाए। तार यस प्रकार थियो— “एउटा नेपाली, प्रीतिमान थापाले, २७ तारिक बेलुका कलकता स्कोयारमा एउटा सभा राखेको थियो। यसमा प्राय २०० जना मानिसहरू उपस्थित थिए। यो मिटिंगमा थापाले त्यस्ताक चलिरहको स्थिति, आफ्नो मातृभूमि प्रतिको कर्तव्य, भारतमा चलिरहेको गरिबी, अनि गोर्खा, बङ्गाली र अंग्रेजहरूबिचको साँचो सम्बन्ध बारे पत्ता लगाउन गोर्खा सैनिकहरू बिच मासिक पत्रिकाको जरुरत बारे बहस गरे। दुर्भाग्यवश कोलकातामा आउने नेपालीहरू बांग्ला भाषा नजानेको कारणले गर्दा बङ्गालीहरूसंग घुलमिल हुनमा कठिनाइ भोगी रहेछन्। तर थापाले बङ्गाली अनि नेपालीलाई एकजुट गराउने प्रयास गर्दैछ...” [Foreign Dept of External IB Proceedings, Sept 1907, Nos 1019, National Archives of India.]

पारसमणि प्रधान, सूर्यविक्रम ज्ञवाली, धरणीधर शर्मा, अनि अरू साहित्यकारहरूले नेपाली भाषा-साहित्यको उन्नतिको निम्ति नेपाली साहित्य सम्मेलनको निर्माण गरे। सन् १९२०मा उनीहरूले बङ्गालभित्र स्वशासनको मांग गरे।

यसैबिच दलबहादुर गिरि अनि अन्य शिक्षित नेपालीहरू जस्तै पर्तिमान सिंह लामा, सावित्री देवी, अगमसिंह गिरि, मनबहादुर गिरि, भगतबिर तामाङको नेतृत्वमा गान्धीवादी अहिंसा आन्दोलन चिया बगानतिर फैलिन थाल्यो। यसै क्रममा गागा छिरिंग डुक्पा, मित्रसेन थापा, मेजर दुर्गा मल्ल, छबिलाल उपाध्याय, कप्तान दलबहादुर थापा, जंगवीर सापकोटा, राम सिंह ठाकुरी, कृष्ण बहादुर मुखिया अनि पुष्प कुमार घिसिंगको नाम स्वतन्त्र सङ्ग्रामको समग्र पर्यायसँग जोड़िएको छ। १९२१को जुन अनि नभम्बर महिनामा दलबहादुर गिरिलाई सरकारविरोधी कामको आरोपमा पक्राउ गरियो। १९२१ मा, मात्र ३६ वर्षको उमेरमा उनले आफ्नो अन्तिम सास लिए। दल बहादुर गिरिको घनिष्ठ मित्र पर्तिमान सिंह फरेस्ट रेंजर अफिसर थिए। आफ्नो सरकारी कम छोड़ी उनी आन्दोलनमा ओर्लिए। उनले खरसाङ अनि मिरिकमा कार्यकर्ताहरू सङ्गठित गर्थे। उमाथि पुलिस अनुमतिबिना खर्साङ त्याग्नु मनाही थियो। हेलेन लेप्चा, जसलाई गान्धीजीले सावित्री देवी भनी नाम दिएका थिए उनी खरसाङको गोर्खा नारी मध्ये एक विशिष्ट स्वतन्त्रता सङ्ग्रामी थिइन्। उनले कैदमा रहेको नेताजी सुभाष चन्द्र बोसलाई खरसाङबाट भाग्नमा मदत गरेकी थिइन्। पछि बाह्रजना साथी समेत उनलाई पक्राउ परेर थानामा थुनीन पुगिन्।

८ मई १९३४को दिन, युवा क्रान्तिकारी भवानी भट्टाचार्य अनि रबीन्द्रनाथ ब्यानर्जी मिलेर त्यसताक बङ्गालको राज्यपाल जोन एनडरसनलाई दार्जीलिङमा हत्या गर्ने प्रयास गरे। भवानी भट्टाचार्यलाई मृत्यु दण्ड दिइयो अनि रबीन्द्रनाथ ब्यानर्जीलाई उमेरकैदको दण्ड सुनाइयो। पछि गएर यस षड़यन्त्रमा भाग लिने अरू क्रान्तिकारीहरूलाई पनि कारावासको सजाय सुनाइयो। यद्यपि, यो स्पष्ट बुझ्न सकिएन कि तिनीहरू कहाँ बसे वा कसले उनीहरूलाई मदत गरे। गुप्तरूपमा काम गर्ने क्रान्तिकारी साथी समर्थकहरूसँग निपेन्द्र नारायण, हिन्दु पब्लिक हलमा भेटघाट गर्थ्यो भने श्रबबेरी पार्क मुनि जङ्गलमा उनीहरू गोलाबारीको अभ्यास गर्थे। यी सबै महान क्रान्तिकारीहरूको बलिदानलाई देखेर यहाँका स्थानीय वासिन्दाहरूले आफ्नो मातृभूमिको निम्ति केही गर्ने धेरै साहस पाए।

छबिलाल उपाध्याय आसाम प्रादेशिक कोंग्रेस कमिटी (एपिसीसी)-का पहिलो अध्यक्ष थिए। भक्तबहादुर प्रधान, दलबीर सिंह लोहर, प्रताप सिंह सुब्बा त्यहाँका अरू स्वतन्त्र सङ्ग्रामीहरू थिए। उपाध्याय अनि अरू अन्य मिलेर १९४२-मा बेहली थानामा कोंग्रेसको झन्डा लहराए। सबैलाई पुलिसले पक्रेर जेलमा थुने।

'नेताजी' सुभाष चन्द्र बोसको नेतृत्वमा गोर्खाहरू आजाद हिन्द फौज (आइ एन ए) को सदस्य भए अनि ब्रिटिश सरकारको विरुद्ध लड़ाई लड़े। १९३९ सालमा नेताजीले, जलपाईगुड़ीमा भएको बङ्गाल प्रादेशिक काँग्रेसको सभामा, दार्जीलिङको भारतीय नेपालीहरूलाई उनको सहायता गर्ने निवेदन गरे। उनको निवेदन स्वीकार गर्दै, पहाड़को टाढ़ा-टाढ़ाबाट हजारौँ मानिसले आजाद हिन्द फौजमा नाम लेखाउनु थाले। देहरादूनको निवासी गोर्खा कप्तान दुर्गा मल्ल, आइ.एन.ए-को एक प्रतिष्ठित स्वतन्त्रता सङ्ग्रामी, मलायाको जङ्गलमा पक्राउ परे र 'राजसत्ता विरुद्ध युद्ध षड़यन्त्र' र 'सेक्शन ४१ विरोधी सीविल अफेन्स'को आरोपमा, दिल्लीको सेन्ट्रल जेलमा २५ अगस्ट, १९४४-को दिन फाँसीमा चढ़े। उनले कप्तान मोहन सिंहको साथ दिँदै लड़ाई लड़े। मोहन सिंह भने भारतको मुक्तिको लागि सेनाबलको जेनरल अनि कमाण्डर-इन-चिफ थिए। उनले कप्तान दुर्गा मल्ललाई आइ.एन.ए-को मेजरको पदमा नियुक्त गरे अनि आफूले भने ब्रिटिश दलबाट खबर ल्याउने काम गर्न थाले।

उल्लेखनीय छ कप्तान राम सिंह ठकुरीको नाम, जसले निर्वासनमा बनेको आजाद हिन्द सरकारको मिलिटरी म्युजिसियनको हिसाबले अमरत्व पाए। उहाँले नै आइ.एन.ए-को मार्चिंग सङ्ग 'कदम कदम बढ़ाए जा' सितै अझै धेरै गीतहरूमा ध्वनी दिनुभयो। कप्तान दल बहादुर थापा पनि अर्को महान् गोर्खा बिद्रोही थिए। उनी आइ.एन.ए-को एक एलिट युनिटका कमान्डर थिए। कोहीमा-मणिपुर फ्रन्टमा भइरहेको युद्धको बेला उनलाई ब्रिटिशले पक्राउ गरेर लालकिल्लामा कारबाही हुँदा 'युद्ध मचाउने' आरोप लगाए। कप्तान मोहन सिंहको आह्वानमा प्रोत्साहित भएर मेजर पूर्ण सिंह ठाकुरले रिहाई भएको भारतीय युद्धबन्दीहरूको बिचबाट आइ.एन.ए-मा भर्ति गराउने काम गर्दथे। उनी जून १९४२-मा साथीहरू समेत पक्राउ पढ़े अनि ७ साल जेलमा बन्दी जीवन बिताए। आइ.एन.ए-मा किशोर-किशोरीहरूलाई लिएर बनाएको ‘बाल सेना’ वा ‘जानवाज दल’को सक्रिय सदस्य इन्द्रेणी थापा अनि सावित्री थापाले झ्याँग जस्तै भएर लुकेर आफ्नो शरीरमा बम राखी आफू समेत ब्रिटिशका ट्यांकलाई विस्फोट गरेका थिए। सुवास चन्द्र बोस यस घटनाको गवाही थिए रे। १९४६ को नौसेना विद्रोहमा पुष्पकुमार घिसिङ सामेल थिए। ८ सितम्बर १९४६-को दिन उनले ब्रिटिशको नौसेनाबाट राजीनामा दिएर स्वतन्त्रता सङ्घर्षमा भाग लिन अघि बढ़े। नौसेनाको गोला-बारुद राख्ने ठाउँमा उनी एक्लै गएर त्यहाँ भएको ३ जना ब्रिटिश सैनिकको हत्या गरी त्यो ठाउँलाई आफ्नो कब्जामा ल्याए। त्यहाँ भएको हथियारको मदतले भारतीय विद्रोही नौसेनाहरूले पाँच दिनसम्म ब्रिटिश दललाई रोक्नमा सफल बने। पाँचौँ दिनमा सरकारले घिसिङ अनि उनको अन्य साथीहरूलाई पक्राउ गरी मुलूंडी जेलमा थुने र पछि कोर्ट मार्शल गरी दिए।

यस्ता वीर गोर्खाहरको नाम यतिमा मात्र सीमित छैन। यस सुचीमा अझ अरू थुप्रै नामहरू जोड़िएका छन्। भक्त बहादुर प्रधान, दलबीर सिंह लोहर, प्रताप सिंह सुब्बा, देऊ नारायण प्रधान, डी. बि. प्रधान, जङवीर सापकोटा अनि कृष्ण बहादुर मुखिया तिनीहरू मध्ये छन् जसले स्वतन्त्रताको लड़ाई लड़ेका थिए।

वास्तवमा, यिनीहरूलाई नै ‘वीर गोर्खा’ भने असल हुन्छ। तर हामीमध्ये सायद नै कसैलाई यिनीहरूको बारेमा थाहा होला। अरू स्वतन्त्रताको लड़ाई लड़्ने सङ्ग्रामीहरू झै गोर्खाले पनि आफ्नो ज्यान यस देशको निम्ति त्यागेका छन्। तर किन तिनीहरूको बलिदान आज व्यर्थ भई रहेको छ? के तिनीहरूको नाम इतिहासमा जोड़िने योग्य छैन?कि उनीहरू बलिदान उनीहरूकै निष्प्राण शरीर सँगै विलीन भए वा खरानी बनी हावा सँगै उड़ेर गए?