जाति मुक्तिको सङ्ग्राममा सांस्कृतिक आन्दोलनको अपरिहार्यता

टीका 'भाइ'

सङ्घीय गणतन्त्र र गोर्खा जातीक सवाल

भारतको सङ्घीय गणतन्त्रमा जातिहरूको आत्मनिर्णयको अधिकारको भावनालाई कदर गर्दै राज्य निर्माणको संवैधानिक प्रक्रिया तय गरिदिएको छ।एउटा विकसित र बहुसङ्ख्यक जातीयताबाट एउटा अल्पसंख्यक गोष्ठी वा जातीयताको उपनिवेशिकरण तथा उत्पीड़नपूर्ण सत्ता र शासनले समग्रमा भारतीय सङ्घीयता सहित गणतान्त्रिक मूल्यको महत्त्व माथि आक्रमण गर्दछ। भारतमा गोर्खे जातिले देश स्वाधीनता पछिको काल देखि काँधमा बोकिरहेको असुरक्षाबोध, विदेशी हुनुको सन्देह र दार्जीलिङ क्षेत्रको उपनिवेसिकरण आदि विरुद्धको समुच्चय अभिव्यक्ति या आस्थालाई अलग राज्य गोर्खाल्याण्डको मागले प्रकट गर्दछ भने पश्चिम बंगलको शासकवर्गले यसको विरुद्धमा उग्र अनि भावुक जातिक अहंकारवादको पोषण गर्दै यो गणतान्त्रिक सङ्ग्रामलाई जहिले अपव्याख्या गर्दै आएको छ।

आर्थिक विकास र दार्जीलिंगको पूर्वाधार निर्माणको तर्क विभिन्न थरिका प्रशासनिक व्यवस्था आदिले गोर्खा जातिको असुरक्षा र मुक्तिको सवाललाई ढाकछोप गर्ने राजनैतिक षड़्यन्त्र भनेको सङ्कटको गलत चिकित्सा जस्तो भएर गएको छ र यसले कहिले स्थायी समाधान दिन सक्दैन। सन् १९८० देखि क्रमिक बल्झिरहने र अल्झिरहने यस मुद्दाबाट सिर्जित आन्दोलनहरूका कारण धेरै मानिसहरूको प्राण र अन्य थरिको कतिपय खति देशभरिका गोर्खा जातिले भोगी आउनु परेको कारण एउटा निर्णायक समाधान प्रत्येक गोर्खा जनताको चाहना र साझा अपेक्षा हो।

सांस्कृतिक आन्दोलनको उदय र अपरिहार्यता

पश्चिमबङ्गालका शिक्षामन्त्रीले 'बङ्गलाभाषा'लाई अनिवार्य बनाउने बयानबाट चुलिएको भाषा विवाद र यसलाई लिएर तृणमूल सरकारद्वारा अघि सारिएको दम्भपूर्ण प्रतिक्रिया आदिबाट उत्पन्न गोर्खा जनमानसको रोसले सन् 2017-बाट पुनः अलग राज्य गोर्खाल्याण्डको माग चुलिएर गयो। प्रशासनिक बल-प्रयोगमा विश्वस्थ तृणमूल सरकारको अन्धो प्रहारको प्रतिरोधमा जनता सड़कमा ओर्लिए, 3 जनाको सहादतपछि दार्जीलिङ्को स्थिति अझ सङ्कटपूर्ण बन्यो। सङ्ग्राममा दार्जीलिङका प्रायजसो राजनैतिक दल, सङ्घ संस्थाहरूको सहभागिता रह्यो। सांस्कृतिक कर्मी, कवि-लेखक, कलाकारहरूदेखि देश-विदेशमा रहेका भारतीय गोर्खाहरूले पनि आन्दोलनमा आ-आफ्नै तरिकाले सहभागिता जनाए।

सङ्ग्रामको ठीक यो घड़ी, सांस्कृतिक आन्दोलनको अपरिहार्यता लिएर विमर्श जरुरी भएको छ। त्यसो त अघि अघिका आन्दोलनहरूमा पनि सांस्कृतिक कर्मी, लेखक, कलाकारहरूको छुट-पुट सहभागिता, व्यक्तिगत योगदानहरू नभएको होइन तर सन् 2017-को जन उभारपछि सर्जक-लेखक, कलाकारहरूको सहभागिता, एकता र मुक्त-अभिव्यक्ति परिणाम र गुणात्मकताको हिसाबले बृहत्तर मान्न सकिन्छ। तथापि यसको आफ्नो सङ्कटहरू पनि छन्। सङ्ग्राममा सांस्कृतिक कर्मी, लेखक, कलाकारहरूको स्वस्फूर्त सहभागिताको कारण यस सांस्कृतिक आन्दोलनको निर्दिष्ट बाटो, चिन्ताधारा वा दृष्टिकोण छैन। यसबाट कला साधक एवं संस्कृति कर्मीहरूको मनोगत धारणा र तरिकाहरूले धेर अभिव्यक्ति पाइरहेको छ।

सांस्कृतिक अभियान 'पहल'

शुरुमा दार्जीलिङका केही युवा सर्जकहरूले साहित्य सिर्जना मार्फत सांस्कृतिक प्रतिरोध निर्माण गर्ने स्वप्नसित पहलको नामकरण गरी एक साहित्यिक कार्यक्रम अघि बढ़ाएका थिए। तर दार्जीलिङमा प्रशासनको बर्बरता र आतङ्कको कारण १८ जुन २०१७ का दिन पहलको कलिलो कार्यक्रम कालेबुंगका स्थानीय लेखक-कलाकारहरू द्वारा सम्पन्न भयो।

यसको लगत्तै १९ जुनदेखि युवा लेखक-कलाकारहरूको १८ जनाको टोलीले कालेबुंगदेखि दार्जीलिङ्सम्मको तीन-दिने सिर्जनात्मक पैदल यात्राबाट आमजनतामा पुग्ने कार्यक्रम लियो। राज्य आतङ्कको प्रतिवाद अनि गोर्खा जातिको उन्मुक्तिको पक्षमा यो सिर्जनात्मक पैदल यात्रा पछि २६ जुनदेखि दार्जीलिङदेखि खर्साङ हुँदै सुकुनासम्मको दुई-दिने सिर्जनात्मक पैदल यात्रा निकालियो। कविता, नाटक, गीत, संवाद आदिको माध्यमद्वारा आमजनता लगायत लेखक-कलाकारहरूमा पनि राजनैतिक-सांस्कृतिक जिम्मेवारी निर्वाहको संदेश दिनु, आन्दोलनका सबल र कमजोर पाटोहरू बारे जनजागरुकता फैलाउनु, गणतान्त्रिक मूल्य स्थापनाको निम्ति आह्वान एवं जातीय सङ्ग्रामलाई उग्र-जातीक विचारदेखि अलग राख्ने आदि संदेश र सम्वाद यी पैदलयात्राका क्रममा पहल-ले अघिसारेका प्रमुख बुँदाहरु थिए।

समग्रमा पहल एउटा साझा सांस्कृतिक मञ्च मात्र हुनाले यसभित्र सबै क्षेत्रका एवं सम्पूर्ण गणतान्त्रिक समूह र विचारधाराका कवि-लेखक-कलाकार-नाट्यकर्मी आदिको खुल्ला सहभागिता रहंदै आएको भएतापनि आममानिससम्म पुग्ने एवं विभिन्न अभियानहरूमा प्रतिरोधी अभिव्यक्ति दिने कार्यक्रमहरूका कारण सांस्कृतिक अभियानका रूपमा पहलको प्रभाव र कार्यक्षेत्र बृहत्तर देखिन्छ। हाल दार्जीलिङको विभिन्न क्षेत्रमा कलाकर्मीहरूले स्वतस्फूर्तरूपमा जुन थरिको प्रतिरोधी कार्यक्रम र आवाजहरू उठाइरहेका छन् यसले 'पहल' सरह सांस्कृतिक अभियानको महत्ता र अपरिहार्यतालाई पुष्टि गर्दछ। तेस्रो चरण पहल-ले कालेबुङ क्षेत्रका विभिन्न स्थान र ग्रामीण क्षेत्रहरूमा जाने कार्य तय गरेको छ।

निष्कर्ष

राजनैतिक सङ्ग्रामहरूको हतियार सांस्कृतिक आन्दोलनको धारले नै अझै तेजिलो र अर्थपूर्ण बन्दछ। तथापि दार्जीलिङको राजनैतिक सङ्ग्राममा विद्यमान सङ्कट र सत्ताखेलहरू प्रति राजनैतिक दलहरू प्रत्येक इमान्दार नरहे राजनैतिक अभ्यास सहित दार्जीलिंगमा उम्लिरहेको सांस्कृतिक अभियानहरूले पनि आफ्नो अर्थ र अभिप्रायहरू गुमाउनु सक्ने सन्देह भने यथावत छ। जनसंघर्षलाई विपरीत बाटो हिड़ाउने राजनीतिप्रतिको सतर्कता वा सजगता सहितको सांस्कृतिक प्रतिरोध अहिलेको बाध्यता जस्तै बनेको छ।