कोरोना महामारी र नाङ्गो पुँजीवाद

रवितेजा राम्बर्की 

17औँ शताब्दीमा ग्यालिलियोले भनेका थिए-- "हाम्रो ब्रह्माण्ड गणितको भाषामा लेखिएको ठूलो किताब हो।" यो कुरा सत्य हो तर अहिले संसारभरि नै फैलिएको कोरोना महामारीमा जीवनको मूल्य मर्ने अनि निको हुनेको सङ्ख्यामा झरेको छ। यो समस्यासँग जोडिएको जीवनबारे बुझ्न हामीले यी सङ्ख्याहरूभन्दा पर हेर्नुपर्ने हुन्छ।

मानव सभ्यता प्रकृतिसँग परस्परमा जिउँदै आएको हो। यसैले यो बुझ्न गाह्रो छैन कि मानिसले गर्दा नै प्रकृतिको धेरैजसो जीव-जन्तुहरू मरेर गएका छन्। त्यसरी नै मानिसलाई पनि प्रकृतिका जीव-जीवाणुले आक्रमण गर्छ। सबै प्राणी बाँच्न चाहन्छन्। प्राकृतिक प्रक्रियामा विभिन्न प्राणीहरू एक-आपस्तमा तालमेल बनाएर बस्छन्, जसले गर्दा उनीहरू लामो समयसम्म बाँच्छन्। तालमेल बिग्रिएको बेला समय-समयमा यस्ता महामारीहरू आएको इतिहास साक्षी छ। 

युसीएल-का वैज्ञानिक केट जोन्स भन्छन् --"जङ्गली जीव-जन्तुबाट मानिसमा रोग सङ्क्रमित हुनु आर्थिक विकासमा ठूलो क्षति हुनु हो"। प्रकृतिसँगको हाम्रो सम्बन्ध आर्थिक आकाङ्क्षासँग जोडिएको छ। समयको परिवर्तनसँग-सँगै यो स्पष्ट हुँदै आइरहेको छ कि मानिसलाई आफ्नो जीवन अन्य प्राणीको भन्दा महत्त्वपूर्ण लाग्छ। यस पृथ्वीमा अन्य प्राणीको जीवनमाथि सोझै फाइदा उठाउने प्राणी केवल मान्छे मात्र हुन् भन्दा दुई मत नहोला। यसैले गर्दा हामी प्रकृतिदेखि दिन दिन नै टाढिँदै गइरहेका छौँ। नव-उदारवादी पुँजीवादले त्यस दुरीलाई अझ तीव्र रूपमा बढाउँदै गइरहेको छ।

विज्ञान अनि भाइरोलोजीमा साधारण ज्ञान हुनेले सहजै यो बुझ्न सक्छन् कि कोरोना भाइरस पूर्व सङ्केत बिना नै आएको कुनै दुर्घटना होइन। नोवल कोरोना भाइरस केही वर्षदेखि नै चर्चामा थियो तर कुनै पनि सरकारी संस्था अनि पुँजीवादी फार्मेसी कम्पनीहरूले त्यसलाई निर्मूल पार्न कुनै प्रकारको पहल गरेनन्। किन कि पुँजीवादको मूल सिद्धान्त अनुसार भाइरसले सङ्क्रमित हुनबाट बचाउनुभन्दा दबाई बनाउनमा अधिक मुनाफा छ। 

यस भाइरसले सम्पूर्ण विश्वलाई नै सङ्क्रमणको शिकार बनाएको छ। अधिकाङ्श मानिसहरूले भाइरसले गर्दा हाम्रो सामाजिक, आर्थिक अनि राजनीतिक दुर्बलताहरूको खुलासा भएको चर्चा गरिरहेका छन्, तर यसको अर्थ कोरोना महामारी अघि हाम्रो सामाजिक स्थिति ठीक थियो भन्ने पनि होइन। फरक यति मात्र हो त्यस बेला सत्ताधारीहरूले सामाजिक सुधारका निम्ति कुनै प्रकारका पहल गरेनन् अनि आम-मानिसहरू सामाजिक दुर्बलताका साथ बाँचिरहेका थिए।

अब मूल विषयबारे चर्चा गरौँ! त्यो हो स्वास्थ्य सङ्कट। वर्तमान स्वास्थ्य व्यवस्था पुँजीवादी ढाँचामा चलिरहेको छ। यसले दुई स्तरमा काम गर्छ। प्रथमतः इन्सुरेन्स मोडलमा सञ्चालित स्वास्थ्य व्यवस्था। यद्यपि वृद्ध अवस्थाका रोगी अनि बिमा लिन नसक्ने मानिसहरू यस मोडलदेखि वञ्चित छन्। दोस्रो: सरकारी योजनाहरू, जस्तै आयुष्मान् भारत अनि आरोग्यश्री, जुन आर्थिक रूपले विपन्न वर्गका निम्ति बनाइएको योजना हो भनेर भनिन्छ तर वास्तवमा यो पनि नव-उदारवादी ढाँचामा नै बनिएको हो।

समाजमा रहेका प्रत्येक व्यक्तिका निम्ति स्वास्थ्य सुरक्षा मानव अधिकार अनि सामाजिक कर्तव्य हो, तर पुँजीवादी व्यवस्थामा एकातिर जनताको पैसा नै स्वास्थ्य क्षेत्रमा नीजिकरण भइरहेको छ (जस्तै उक्त उल्लेखित स्वास्थ्य योजनाहरूद्वारा)। अर्कोतिर कसले सुविधा पाउने अनि कसले नपाउने? त्यो पनि मुनाफा कसले अधिक दिन्छ भन्ने कुराले निर्धारित गर्दछ (जस्तै बिमा मोडल)। मानिसको जीवन अन्य प्राणीहरूको भन्दा धेरै महत्त्वपूर्ण छ भन्ने जुन तर्क छ, हामीले पुँजीवादी व्यवस्थालाई राम्ररी अध्ययन गन्यौँ भने यहाँ त झनै मानिसहरूमा पनि कुन व्यक्तिको स्वास्थ महत्त्वपूर्ण छ भन्ने तथ्य पाउन सक्छौँ।

हरेक मानिसका निम्ति शिक्षा अनि स्वास्थ्य बुनियादी आवश्यकता हो, जसमा सरकारी निवेश हुन्छ अनि जसले नागरिकको भविष्य सुनिश्चित गर्दछ। पुँजीवादले यी बुनियादी आवश्यकताहरूलाई आफ्नो नाफा अनि करको माध्यम बनाएको छ। त्यसै कारण हामीले स्वास्थ्य अनि शिक्षालाई महँगो बस्तु अनि अत्यधिक कर तिर्नु पर्ने कुराको रूपमा बुझिरहेका छौँ। त्यसैले त अहिले आम नागरिकले स्वास्थ्य अनि शिक्षामाथि परम्परागत चल्दै आएको नियम झैँ खर्चा गरिरहेका छन्। यसैले यस्ता महामारीको परिस्थिति आउनु भनेकै पुँजीवादलाई पुँजीको फसल काट्ने समय आउनु हो।

पुँजीवाद भनेको कुनै आर्थिक नीति होइन। यो त एउटा सामाजिक व्यवस्था हो जुन सामाजिक अनि राजनैतिक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ। हाम्रो समाजमा कोरोना भाइरस गणतान्त्रिक ढङ्गमा प्रवेश गरे तापनि हामी बाँचेको सामाजिक व्यवस्था जात, धर्म, लिङ्ग, श्रेणी आदिमा विभाजित छ। जसले गर्दा भाइरसलाई पनि विभाजन गरिदिएको छ अनि पुँजीवादले यस विभाजनलाई अझै तीव्र बनाइदिन्छ। कुनै पनि प्राकृतिक प्रकोपले विभिन्न मानिसलाई विविध प्रकारले प्रभावित पार्दछ। यस सङ्कटले कसैलाई मर्नु न बाँच्नुको बनाएको छ। कसैलाई बेरोजगार बनाएको छ। कसैलाई भोकमरीको डर त कसैलाई घर नहुनुको डर।

यस्तो भीषण स्थितिमा कुनै पनि सभ्य समाजको प्रथम प्रयास भनेको सर्वप्रथम उत्पीडित वर्गलाई सुरक्षा प्रदान गर्नु हो, तर भारतीय राज्यसत्ताले पनि विभाजनको नीति नै अपनाइरहेको छ। लाखौँ खटिखाने जनताको पर्बाह नगरी, कुनै प्रकारको व्यवस्थापन बिना, 4 घन्टाभित्रै एउटा नोटिस जारी गरेर सरकारले देशव्यापी लकडाउनको घोषणा गऱ्यो। सरकारले यहाँ कसको जीवनलाई महत्त्व दिएको हो? "हामी सबै एक हौँ" भन्ने वाक्य सुन्नमा मात्रै राम्रो लागेको त होइन? भोलिको दिनमा कोरोना भ्याक्सिन बनिँदा पनि यो पुँजीवादी व्यवस्थामा उभिएको सरकारले कसलाई पहिले भ्याक्सिन दिने भन्ने नीति अपनाउँदैन भन्न सकिन्न। 

तर भाइरसको कारण उत्पन्न भइरहेको यस सङ्कटको दोष केवल भूमण्डलीकृत-पुँजीवादलाई मात्र दिनु उचित हुँदैन। भूमण्डलीकरण अघि पनि यस्ता महामारीहरू आएको तथ्य हामीले इतिहासमा पढ्न पाउँछौँ, तर भूमण्डलीकरणको मुख्य कुरा नै 'time- space compression' हो। तकनीकि अनि यातायातको विकाससँग सम्पूर्ण पृथ्वी जोडिन पुगेको छ, त्यो पनि धेरै कम समयमा। जसलाई 'relative distance' भनिन्छ। त्यसै कारण वर्तमानमा यस्ता सङ्क्रमित भाइरसहरू पहिलेको भन्दा तीव्र गतिमा फैलिन सक्छन्। उदाहरणका निम्ति 'Black Death' भन्ने भाइरसले 14 सौँ शताब्दीमा 2 करोड मानिसको ज्यान लिएको थियो। उक्त भाइरसलाई पूर्व एसियादेखि उत्तर युरोप पुग्नु झन्डै 20 वर्ष लागेको थियो। त्यसरी नै 'Spanish Flu' ले 20 सौँ शताब्दीमा 40-50 लाख मानिसको ज्यान लिएको थियो। यो रोग फैलिनलाई 1 वर्ष भन्दा अधिक समय लागेको थियो। 

आज नोवल कोरोना भाइरस 4 महिना भित्रमा नै संसारका 2 सय वटा देशहरूमा फैलिएको छ। यद्यपि हामीसँग ता अहिले विकसित विज्ञान, तकनीकि अनि वैश्विक सम्पर्कहरू छन् तर मध्यकालीन युगमा भाइरस सङ्क्रमणबारे जानकारी लिनलाई मात्र अत्यधिक समय लाग्दै थियो। वर्तमानमा कोरोना सङ्क्रमणबारे जाँच गर्न केवल दुई हप्ता लाग्छ, तर यो पनि बुझ्न जरूरी छ कि यही विज्ञान अनि वैश्विक सम्पर्क अर्थ व्यवस्थामा पनि सम्भव छ।

कोरोना महामारीले विश्वव्यापी रूपमा कमजोर अर्थ-व्यवस्था साथै स्वास्थ्य व्यवस्थाबारे गम्भीर चर्चा सुरू भएको छ, तर यी चर्चाहरूले प्रकृतिलाई आर्थिक नीतिसँग जोड्न अनि सबै वर्गका निम्ति उचित स्वास्थ्य व्यवस्था तयार गर्न, विशेष गरी उत्पीडित वर्गका निम्ति न्यायिक पहल गर्न सक्दैन भने मानव समाजले कोरोना महामारीको प्रकोपलाई सामना गर्नु कठिन छ।  

[उक्त लेख "The Armchair Journal" मा अङ्ग्रेजी भाषामा 

अनि "अन्ध्र ज्योति" मा तेलेगु भाषामा प्रकाशित भएको छ।]