कोरोना भाइरस : विज्ञान अनि दृष्टिकोण

अम्बिका राई

(साभार : कोरोना सम्बन्धित केही साईन्स अर्टिकलहरू)

SARS Cov-2 को पुरा नाम Severe Acute Respiratory Syndrome Related (सम्बन्धित) Corona Virus-2 हो। यो नाम International Committee on Taxonomy of Viruses (ICTV) द्वारा दिइएको हो। त्यसर्थ यो भाइरसबाट हुने रोगको नाम हो-- Corona Virus Disease-2019 अर्थात् कोविड-19। 

अब प्रश्न उठ्छ किन ‘Cov- 2’? के यस अघि पनि कोरोना भाइरस भन्ने कुनै भाइरस थियो त? 

यस प्रश्नको उत्तर हुनेछन्-- ‘हो अवश्य नै थियो’। जीव-विज्ञानको पुस्तकहरूमा वा एस्टेरिक्सको कमिक्समा पनि धेरैजसो जनाले पहिले नै यो नाम पढिसकेका छन्। यो भाइरस Coronaviridae भन्ने भाइरसको फेमिलीभित्र पर्छ, Nidovirales को भागमा। यसै फेमिलीभित्र Orthocoronavirinae नामको अर्को सानो भाग छ र यसै भागभित्र अझ चार वटा कोरोना भाइरसको जेनेराहरू छन्। ती हुन्-- अल्फा कोरोना भाइरस, बिटा कोरोना भाइरस, गामा कोरोना भाइरस अनि डेल्टा कोरोना भाइरस। हालको चर्चित SARS Cov- 2, बिटा कोरोना भाइरसभित्र पर्छ। सायद यो भाइरस चमेरा जस्ता प्राणीबाट उत्पन्न भएको हो भन्ने आशङ्का गरिन्छ। यसको अर्थ हुन्छ--म्युटेशनको कारण यो भाइरस एउटा प्राणीदेखि अर्को स्पिसिस-मा सजिलैसँग सर्न सक्छ। यसैले यो भाइरस मानिसमा सङ्क्रमण हुन अघि चमेराबाट कुनै अरू प्राणीमा (प्याङ्गोलिन हो भनेर अनुमान गरिँदै छ) सरेको थियो भन्ने अनुमान छ। 

वर्ष 2003-मा भएको SARS कोरोना भाइरस र अहिले भइरहेको कोरोना भाइरसमा एकै खाले विशेषता भएको कारण, अहिलेको कोरोना भाइरस-लाई कुनै चलचित्रको सिक्वेल झैँ SARS Cov-2 नाम दिएको हो।

त्यसो भए के यो भाइरस अहिलेसम्म चमेरा वा अरू प्राणीबाट नै सङ्क्रमित भइरहेको छ त? 

होइन! धेरैजसो वटा रिपोर्टहरूले यो बताउँदछ कि भाइरसको वर्तमान सङ्क्रमण केवल मान्छे–मान्छेबीच भइरहेको छ। बिटा कोरोना भाइरस कुनै चराबाट उत्पत्ति हुँदैन, जुन गामा कोरोना भाइरस अनि डेल्टा कोरोना भाइरस-मा पाइन्छ। 

-- त्यसो भए यो भाइरस कस्तो खालको भाइरस हो त? के यो भाइरस जीवित हो?

-- होइन।

-- त्यसो भए के यो निर्जीव हो त?

-- होइन! यो मध्यवर्ती स्थिति (intermediate) हो। यसलाई धारण गर्ने होस्टको शरीर बाहिर निर्जीव हुन्छ अनि जब कसैको शरीरको कोषमा प्रवेश गर्छ तब जीवित हुँदछ। 

-- कुन कोषमा? 

-- एल्भिओलर एपिथेलियल कोषहरू, यी कोषहरू हाम्रो फोक्सोमा पाइन्छ। 

-- किन केवल फोक्सोमा? 

-- किनभने हाम्रो एल्भिओलर एपिथेलियल कोष-मा एक किसिमको प्रोटिन ग्राहक (receptor) हुन्छ। जसलाई Angiotensin Converting Enzyme 2 वा ACE 2 भनिन्छ। यो ACE 2 ले भाइरसलाई आफूतर्फ तान्छ। 

-- कसरी? 

-- त्यहा भएको Spike proteins (S) को सहयोगले।

SARS Cov- 2 को विषयमा अझै बुझ्ने प्रयास गरौँ। 

यसमा ब्याक्टेरिया-मा हुने कोष वा सेल हुँदैन। यसमा एक किसिमको बायो-मोलिक्युलस् पाइन्छ। यसको केन्द्र (core) positive single stranded RNA अनि Nucleocapsid protein (N) को मिश्रणले बनिएको हुन्छ। हाम्रो शरीरको सेलको बाहिरी membrane झैँ यसलाई पनि बाहिरबाट lipid bilayer-ले घेरेको हुन्छ। अनि यसभित्र protein-को मात्रा धेरैजसो हुन्छ। जसलाई Structural Proteins पनि भनिन्छ। जस्तै स्पाईक प्रोटिन (S), मेमब्रेन प्रोटिन (M), एन्भेलप प्रोटिन (E), हिमाग्लुटिनिन-एस्टेरासे (HE) डाइमर। यो S प्रोटिन होमोट्राइमर हो अर्थात् तीन वटा समान सब-युनिटले गठित हुन्छ। प्रत्येकमा दुई वटा क्षेत्र (domain) S1 र S2 हुन्छन्। प्रथमको चाहिँ Receptor Binding Domain (RBD) सहित ACE2 जोडेर गठित हुन्छ अनि दोस्रो भाइरसलाई सेलभित्र छोड्नलाई जिम्मेवार हुन्छ। 

अहिले यो भाइरसको रोकथाम गर्नबारे रिसर्चहरू चलिरहेका छन्। बाहिरी स्तरमा S प्रोटिनको उपस्थितिले गर्दा काँडा भएको मुकुट जस्तै देखिन्छ। यसैले यस भाइरसलाई ‘कोरोना’ नाम दिएको हो (ल्याटिनमा कोरोनाको अर्थ हो मुकुट)।

SARS Cov-2 गोलो वा अन्डा आकारको हुन्छ। आकार 60-140 न्यानोमिटर हो (व्हाट्सएपमा यसको आकार माईक्रोमिटरमा हुन्छ भन्ने मेसेज फेक हो, किनकि सबै भाइरस न्यानोमिटरको रेञ्जमा हुन्छन्)। यसको जिनोम 29,891 nucleotide लामो हुन्छ, यसै कारण यो सबै भन्दा ठूलो RNA भाइरस हो। S प्रोटिनको S1 अनि ACE2 ग्राहक मिल्दा एउटा होस्ट सेलमा यस भाइरसको प्रवेश हुन्छ।

अर्को होस्ट सेल रूपान्तरक प्रोटिन TMPRSS-ले सेरिन प्रोटियसको हिसाबले भूमिका निभाउँछ र S प्रोटिनलाई (S1, S2 र S2 क्षेत्र) सक्रिय बनाउँछ, जसले गर्दा भाइरसको र होस्ट सेलको मेमब्रेनहरूको फ्युजन हुन्छ अनि भाइरसको सामग्रीहरू मानिसको सेल वा साइटोप्लाज्मभित्र रिलिज हुन्छन्।

यो भाइरस एन्डोसाईटोसिस-को सहायताले शरीरको सेलमा प्रवेश गर्छ, र यो प्रक्रियाले vesicle को निर्माण हुन्छ अनि भाइरस सेलभित्र बाँधिन पुग्छ।

बनिँदै गरेको एन्डोजोम-मा भएको एसिड वा लाइसोजम्-को कारण भाइरल अनि होस्ट सेल मेमब्रेनहरू मिल्न खोज्छन्, जसले गर्दा कोषको साइटोप्लाजमभित्र भाइरसको उपादानहरू मुक्त हुन थाल्दछन्। त्यसपछि नयाँ भाइरस जन्मिन्छ र RNA-को RER भित्र स्ट्रक्चरल भाइरल प्रोटिनसँग जोडिन्छ, अनि अन्त्यमा परिपक्व सङ्क्रमण भाइरस पार्टिकलहरू exocytic vesicles द्वारा सेल बाहिर निस्किन्छन्। तब यिनीहरू अझ अधिक सेलहरूलाई सङ्क्रमित गर्न तयार हुन्छन्। 

अब कुरा के हो भने कुनै पनि यस्ता रोग सम्बन्धित भाइरसबारे बुझ्न दुई वटा कुरा महत्त्वपूर्ण हुँदछ। एउटा हो सङ्क्रमितता (infectivity) र अर्को हो क्रूरता (virulence)। सङ्क्रमितता भन्नाले यो भाइरस एक जनाबाट अर्कोमा कसरी र कति हदसम्म सर्न सक्छ। दोस्रो, क्रूरताको अर्थ हो त्यसको मार्ने क्षमता। अघि एउटा प्राथमिक चर्चा भए पनि बुझ्नु पर्छ कि कुनै एउटा नयाँ जीव जब आउँछ, त्यसको बारेमा सम्पूर्ण धारणा बनाउन धेरैजसो लामो समय लाग्छ, यो दुईचार महिनाको कुरा होइन। मानौँ भाइरस कसरी फैलिन्छ, कसको माध्यमबाट फैलिन्छ? -- त्यसबारे कसैले भन्दैछ-- ‘हवाले फैलिन्छ।’ कसैले भन्दैछ -- ‘कागजबाट फैलिन्छ।’ फेरि कसैले भन्छन् -- ‘यस्तो केही पनि हुँदैन।’ खोक्दा कति टाढोसम्म जान्छ? धुलो-माटोमा कति दिनसम्म बाँच्छ?— यस्ता धेरैजसोवटा कुराबारे नयाँ नयाँ अफवाह दिनहुँ आइरहेका छन्। वैज्ञानिकहरूले त्यस्ता केही स्पष्ट निष्कर्ष वा बयान जारी गरेका छैनन्। यसैले एउटै निवेदन छ— ‘अफवाह नफैलाउनु होस्, अनुमानको भरमा निष्कर्ष ननिकाल्नु होस्, विज्ञानलाई आफ्नो काममा ध्यान र समय लगाउनु दिनु होस्।

कोरोना भाइरसबारे आजसम्म जुन कुराहरू प्रकाशमा आए, त्यो धेरैजसोजसो प्राथमिक हाईपोथेसिसहरू (अनुमान) हुन्। त्यसलाई सप्रमाण गर्न जति ज्ञान चाहिन्छ र जति experimental मोडेल चाहिन्छ, त्यसको अभाव छ। भाइरसबारे अध्ययन र अनुसन्धान गर्न निकै समय, भौतिक संसाधन अनि निवेशको आवश्यकता छ। यो विषयलाई पहिला दिमागमा राख्नु पर्छ। तैपनि भाइरसबारे कति वटा तथ्य वा प्रवृत्तिहरू बुझिन्दैछ। जस्तो कि अघिको दुई वटा बिन्दुमा फर्केर हेऱ्यौँ भने बुझ्न सकिन्छ कि-- यो भाइरस निकै सङ्क्रामक हो, तर भाइरससँग मार्ने क्षमता वा मानिसको मृत्युदर भने त्यति अधिक छैन। 

हाम्रो देशमा टेस्टिङ राम्रोसँग भएको छैन तर जुन देशहरूमा भए, जस्तै न्यु जिल्यान्ड, लुक्सेमबुर्ग, वा युरोपका सा-साना देशहरू, अरब देशहरू… यी देशहरूका आँकडाले पनि यसलाई पुष्टि गर्दछ। कुनै प्रकारका गम्भीर लक्षण बिना नै यो भाइरसले पीडित भएका हरदर 70-80 % मानिसहरू निको हुँदै छन्। 20% मानिस अझै बिरामी हुँदै छन्, यसमा 10% एकदमै गम्भीर रूपले, त्यसमा हुनसक्छ 2-4 जनाको मृत्यु भइरहेकै छ। त्यसमा पनि कति वटा फ्याक्टर स्पष्ट छ— अधिक उमेर, हाई प्रेसर, हाइपर टेन्सन आदि।

कुनै पनि भाइरसलाई बायोलोजीकल दृष्टिकोणबाट हेरेर भन्न सकिन्छ कि दिनदिनै त्यो भाइरसको आक्रामकता स्वाभाविक रूपले घट्दै जान्छ। जति अधिक मानिस यस भाइरसले सङ्क्रमित हुन्छ, त्यति नै भाइरसको विपद् घट्दै जान्छ। भाइरससँगको हाम्रो सम्बन्ध एउटा घरसँग मानिसको सम्बन्ध जस्तै हो। हामीले घर बनाएका छौँ, त्यो घरलाई अलिकति भत्काउन सकिन्छ, अलिकति बनाउनु सकिन्छ, तर पूर्ण रूपले घरलाई भत्काउन सकिँदैन, किनभने घरमा बसोबास पनि गर्नु छ। भाइरसलाई पनि यही नियम लागु हुन्छ। त्यस कारण जुनै पनि भाइरस त्यसको धारक वा होस्टसँग कुनै न कुनै प्रकारको बायोलोजिकल एडजस्टमेन्टमा जान्छ तर होस्टलाई मार्न सकिँदैन। किनभने होस्टको मृत्यु हुनु भनेको भाइरसको पनि मृत्यु हुनु हो। यस कारण भाइरसको मार्ने क्षमता घट्दै जान्छ। यसको अर्थ यो होइन कि सङ्क्रमितता घट्दै जान्छ, बढ्न पनि हुनसक्छ। भाइरसले आफ्नो केही परिवर्तन गरेर नयाँ उभारले आउन पनि सक्छ। 

हर्ड (Herd) इम्युनिटीले नै सुरक्षा दिन सक्छ भन्ने कुरा चर्चामा आउँदै छ। यसको अर्थ हो सामूहिक प्रतिरोधी क्षमता। भनिन्छ --लगभग 50% वा अधिक मानिस सङ्क्रमित भएपछि सामुहिकरूपमा प्रतिरोधी क्षमता बनिन्छ, तर त्यो निर्दिष्ट प्रतिशतसम्म सङ्क्रमितहरूको सङ्ख्या पुगेन भने हर्ड इम्युनिटी सुरू हुँदैन, तर हाम्रो यहाँ स्वास्थ्य व्यवस्थाको जुन नाजुक अवस्था छ र सामाजिक रूपमा कोरोना लिएर जुन लाञ्छनाको वातावरण बनिएको छ। त्यसले गर्दा एउटा अनौठो दुबिधामा पर्ने स्थिति आउनेछ। सबैले नै आफूलाई बचाउन चाहन्छन्, तर त्यसो गरे हर्ड इम्युनिटी बनिँदैन। यो भाइरसले नीजि हेल्थ सिस्टम र आफूलाई मात्र बचाउने मनोवृत्तिले आखिर सुरक्षा दिन सक्दैन भन्ने कुरालाई स्पष्ट पारिदिएको छ। अब भारत 130 करोड जनसङ्ख्या भएको देश हो, अनि मृत्युदर 2-3 % भयो भने पनि त्यो जनसङ्ख्याको हिसाबले 3-4 करोड हुन्छ। हर्ड इम्युनिटीको लागि 50% हो भने त्यो सङ्ख्या 65 करोड हुन्छ। यसको सामना गर्न दह्रिलो हेल्थ केयर सिस्टमको आवश्यकता छ, जुन चाहिँ हाम्रो देशमा प्राय छैन भन्दा पनि हुन्छ। भाइरसको आक्रामकता घट्दै जान्छ भन्ने कुरा नै अलिक आशा लाग्दो कुरा हो, यदि भाइरसले रूप फेरेन भने। 

दवाई-भ्याक्सिन आदिबारे पनि अफवाहहरू धेरैजसो छन्। प्राय जसो खबर सुनिन्छ-फलाना दवाई, फलाना देशमा आविष्कार भएको छ। यस्तो प्रसङ्गमा पुनः अघिकै कुरा दोहोऱ्याउनु पर्ने हुन्छ; यस भाइरसबारे यथेष्ट जानकारी सङ्ग्रह गर्न निकै समय लाग्छ। भाइरसको अनुसन्धानपछि मात्र दबाई बनाउन सकिन्छ। अनुमानित दबाई निक्लेपछि धेरैजसो वटा फ्याक्टरसहित फेरि त्यसलाई परीक्षण गर्नुपर्छ। हुन सक्छ कि निर्दिष्ट लक्षित बाटो भन्दा बेग्लै तरिकाले यसको दबाई निक्लिनेछ। जस्तो कि केही दिन अघि हाईड्रोक्सिक्लोरोकुईनको चर्चा निकै भयो, तर यो त्यति प्रभावकारी होइन रहेछ भन्ने कुरा पछिबाट प्रकाशमा आयो। यही हाईड्रोक्सिक्लोरोकुईन मलेरिया जस्तो बिमारीको लागि बनाए पनि पछिबाट रियुमाटयेड आर्थ्राराइटिसको लागि काम लाग्ने हो भनेर थाहा पाइयो। त्यसरी नै दुख्ने बिमारीको उपचारको रूपमा बनाइएको दबाई भायाग्राको प्रयोग अर्कै कुराको लागि प्रभावकारी देखियो। त्यसरी नै कोभिड-19-को लागि यस्तो पनि हुनसक्छ। विज्ञानले खोजिरहेको छ यसबाट बाँच्ने बाटो।

दिन दिनै स्पष्ट हुँदै छ, वर्ल्ड हेल्थ अर्गानाइजेसन (विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन -WHO) ले पनि भन्दै छ, कोरोना सितै बाँच्नु पर्छ भनेर। आक्रामक क्षमता घटेको कोरोनासित बिताउनु पर्ला आगामी दिनहरू अनि त्यसैले बुझ्नु पर्छ कि इन्फेक्सन हुनु नै सक्छ अन्य बिमारी झैँ। त्यस कारण सावधानी अपनाउनु जरूरी छ— नियमित रूपमा हात-मुख धुनु, लुगा फेर्नु, सकेसम्म सफा बस्नु इत्यादि तरिकाले इन्फेक्सनदेखि जोगिन सक्छ। भाइरसको ईनफेक्टिभ पावर पनि यसैबीच कम हुँदै जान्छ। जुन प्रकारको सामाजिक दृष्टिकोण बनिएको छ, कसैको कोभिड-19 भयो भने घर-गाउँ-समाजबाट जुन दृष्टिले हेरिँदै छ, त्यसको परिवर्तन हुनु एकदमै जरूरी छ। बृहत् सामाजिक दृष्टिकोणबाट नहेरेर जो-जसले व्यक्तिगत दृष्टिकोणबाट हेर्दै छन्, उनीहरूको नै समस्याजनक विचार देखिँदै छ। यसबाट मुक्त हुनु जरूरी छ। अहिलेसम्म कसैलाई थाह छैन कहिले यो कोभिड-19 ले पीडितहरूको सङ्ख्याको कर्भ पिकमा पुग्छ र कहिले झर्छ— कसैले जुलाई, कसैले अक्टोबर-नोभेम्बर पनि भन्दै छन्। त्यति बेलासम्म विभिन्न कारणले बाहिर निस्किनु पनि पर्छ अनि आफूलाई र समाजलाई सुरक्षित राख्नसाथै यस भाइरसले हामीलाई दिएको शिक्षाहरूबाट समाज र व्यवस्था पुनर्गठनको काममा पनि लाग्नु पर्छ।