मई दिवस : सङ्घर्षको वहुमूल्य प्रतीक

(मई दिवसको अवसरमा छेवाङ योञ्जनले कालेबुङ कार्यक्रममा राखेको वक्तव्य) 

मई दिवस। चलन चल्तिको भाषामा भन्नु हो भने ‘मे डे’। यो दिन हामी(साथी-भाइ मिलेर) शिकार खेल्न जान्थ्यौँ। नभए पौडी खेल्नु वा दिनभरि माछा मारेर बिताउँथ्यौँ। मेरा बाजे जुल्फे योञ्जन पेशोक चिया बगानका मजदुर थिएँ। आप्पा तक्लिङ बस्तीका किसान। बाजे मजदुर त थिएँ तर मई दिवस बुझ्दैन थिएँ। जस्तो कि किसान हुँदा हुँदै पनि आप्पाले मई दिवसको अर्थ बुझ्न सकेनन्। उनीहरूलाई कसैले बुझाइ पनि दिएनन्। बाजे र बाबुले बुझ्न नसकेको कुरो नातिले अचानक कसरी बुझ्छ? त्यसैले मई दिवसमा शिकार खेल्नु, खोला खेल्नु वा पौडी खेल्नु मेरा निम्ति कुनै असाधारण कुरो भएन। बाजे,आप्पा र पहिलाको म जस्तै वर्तमान मजदुरवर्ग पनि मई दिवसको औचित्यबारे अनभिज्ञै छन्। केही मजदुर साथीहरूसँग मई दिवसबारे कुरा गरे। तर सन्तोषजनक उत्तर पाइन्नँ। कसैले भने हाम्रो मिटिङ हुन्छ, कसैले भने मिटिङसँगै पिक्निक पार्टी हुन्छ, कसैले भने नाच गान गरेर पालन गर्छौँ। तर किन पालन गर्छौँ भन्ने प्रश्नको कसैसँग उत्तर थिएन। मई दिवसमा पिक्निक खाने, नाच गान गर्ने परम्परा त बाजेले पनि मनाएकै हो। आप्पाले पनि त्यै गरेका थिएँ। त के फ्रेन्डसिप डे, भ्लाइनटाइन डे, रोज डे, केके डेहरू जस्तै प्रेमिल मनोरञ्जनका दिन हो त मई दिवस? यदि यसो होइन भने वास्तविक मई दिवस के हो? हाम्रा समाजमा मई दिवसको स्थान कहाँ छ? यी प्रश्नहरू दिमागमा आएदेखि मई दिवसबारे बुझ्ने सुर चल्यो र कोठा भित्रकै इतिहासका पन्नाहरू पल्टाउन थालेँ। तर मई दिवसबारे इतिहासको किताबहरूमा केही पाइनँ। स्कुलको इतिहासमा मई दिवस हुँदैन होला भन्ने लाग्यो र कलेजका किताबहरू पल्टाउन थाले। त्यहाँ पनि केही पाइनँ। हुन त वर्षगाँठहरू विगतको कुनै विशेष दिनलाई नै केन्द्र गरे नै पालन गर्छ। चाहे बुद्ध जयन्ती होस्, चाहे क्रिसम्स, चाहे रामनवमी, गान्धी जयन्ती, नेहरू जयन्ती जस्ता थुप्रै जयन्तीहरू/दिवसहरू छन् जोसँग विगतको घटनाक्रम छ वा भनौ आफ्नै प्रकारका ऐतिहासिक विशेषता छ। यी जयन्तीहरू इतिहासको किताबहरूमा पनि उल्लेख छ। तर 1 मईको दिनमात्र चर्चा हुने मई दिवस भने ईतिहासको पन्नाहरूमा छैन। मई दिवस नाम त छ तर योसँग सम्बन्धित घटनाक्रम चैँ खोइ? तब के गर्ने? पिक्निक, शिकार र नाचगान नै त रह्यो। फेरि सोँचे कुनै पनि घटनाक्रम बिनाको इतिहास त पक्कै पनि हुँदैन। त्यसैले अझ बुझ्ने इच्छा भो। र खोज्न थाले। पाठ्य सामग्रीमा रहेका किताबहरूमा पाइनँ। अन्य ऐतिहासिक किताबहरू पढ्न थाले। खोज्न थाले मई दिवस के रहेछ? खोज्दै जाँदा यो कुरा बुझ्दै गए कि मई दिवसको ऐतिहासिक पक्षलाई ढाकछोप गर्ने ठुलो षडयन्त्र रहेछ।

किन ढाकछोप गरियो त? यसको पछि कस्तो षड्यन्त्र छ त्यो पनि बुझ्ने अवसर पाएँ। पहिले ऐतिहासिक मई दिवसमा जाऊँ।

वास्तवमा मई दिवस 19औँ सदीको मजदुर आन्दोलनको घटनाहरूसँग सम्बन्धित एउटा विशेष दिन हो।

19औँ सदीसम्म मजदुरहरूले दिनमा कति घण्टा काम गर्नु पर्ने सो आधिकारिक पुष्टि थिएन। यसैले ‘सूर्योदयदेखि सुर्यास्तसम्म’ मजदुरहरूलाई काममा खटाइन्थ्यो।

तर 19औँ सदीको सुरूमा आइपुग्दा अमेरिकाका मजदुरहरूले “सूर्योदयदेखि सूर्यास्त”सम्म खटिनु पर्ने नियमको विरोधमा आफ्ना असन्टुष्टी प्रकट गर्न थाले। “सूर्योदयदेखि सूर्यास्त”सम्म भन्नाले त्यस समयका मजदुरहरूले दिनमा 14 घण्टा, 16 घण्टालगायत यहाँसम्म कि 18 घण्टासम्म काम गर्नु पर्थे। यसैले अमेरिकाका मजदुरहरूले यस्तो नीतिको विरोध गर्न थाले। 1806-मा अमेरिकी सरकारले फिलाडेल्फियाका हडताली मोचिहरूका नेताहरूमाथि षडयन्त्रको मुद्दा हाल्यो। यी मुद्दाहरूको कारण यो कुरा स्पष्ट भयो कि मजदुरहरूलाई त्यहाँ 19 देखि 20 घण्टासम्म काम लगाइन्थ्यो।

सरकारले मजदुर नेताहरूलाई पक्राउ गरे तापनि 19औँ सदीको दोस्रो अनि तेस्रो दशकहरू कामको घण्टा घटाउने हडतालहरूले भरिएको थियो। केही औद्योगिक केन्द्रहरूमा त एक दिनमा कामको घण्टा घटाएर दस गर्ने निश्चित माग पनि राखियो। ‘मैकेनिक्स युनियन अफ फिलाडेल्फिया’—जसलाई  विश्वको पहिलो ट्रेड युनियन मानिन्छ, यसै युनियनको अगुवाइमा 1827-मा फिलाडेल्फियामा कामको घण्टा दस गर्ने माग लिएर निर्माण-उद्योगका मजदुरहरूले एउटा हडताल आयोजना गरेका थिए। मालिकको शोषण विरुद्ध हडतालहरू गर्दै 19औँ सदीदेखि अमेरिकाका मजदुरहरू आफ्नो अधिकारका निम्ति एकजुट हुन थालेका थिए।

त्यस समय प्रत्येक वर्ष 1 मई(पुरानो क्यालेन्डरको 16 अप्रेल)-को दिन मजदुरहरू एकजुट हुने गर्थे। उनीहरू कारखाना छोडेर, सङ्गीतको लयमा आफ्नो झन्डाका साथ शहरको मुख्य सडकमा जुलुस निकाल्थे, मालिकलाई लगातार बढ़्दै गरेको मजदुर शक्ति देखाउँथे। त्यस दिनको सभाहरूमा मजदुर आन्दोलनले प्राप्त गरेको विगतको सफलताहरूबारे चर्चा गर्थे अनि आगामी वर्षभरिका निम्ति आन्दोलनका रणनीतिहरू तयार पार्थे। मई दिवसको प्रदर्शनमा मजदुरहरूको यति धेर सङ्ख्या हुन्थ्यो कि मजदुर एकताको शक्तिशाली रूप देखेर मालिकहरू तर्सिन्थे। मई दिवसकै दिन मजदुरहरूले मालिक समक्ष आफ्नो माग राख्थे— ‘आठ घण्टा काम, आठ घण्टा आराम, आठ घण्टा मनोरञ्जन’। यो त्यो समय यस्तो माग थियो जो सम्पूर्ण विश्वका मजदुरहरूले एकैसाथ लगातार रूपमा बुलन्द गर्दै आइरहेका थिए।

अर्थात् मई दिवसको ऐतिहासिक घटना मजदुरहरू राजनीतिक अधिकारसँग सम्बन्धित छ। 1827-मा अमेरिकामा कामको घण्टा घटाएर 8 घण्टा बनाउनु पर्ने आन्दोलन चल्यो। कामको घण्टा घटाउनु पर्ने आन्दोलन यस्तो अवस्थामा उठेको थियो जुन समय सारा विश्वका मजदुरहरूका निम्ति कामको कुनै निश्चित समय थिएन। त्यसै कारण अमेरिकाका मजदुरहरूले शुरू गरेको यो आन्दोलन बिस्तारै विश्वव्यापी हुँदै गयो। किन कि विश्वका हरेक कुनाका मजदुरहरू मालिकको शोषण अनि कामको बोझदेखि राहत चाहन्थे। यो माग यति व्यापक बन्दै गयो कि अस्ट्रेलियामा निर्माण उद्योगका मजदुरहरूले नारा दिए— आठ घण्टा काम, आठ घण्टा मनोरञ्जन, आठ घण्टा आराम” अनि उनीहरूको यस मागले 1856-मा मान्यता प्राप्त गऱ्यो। पछि गएर विश्वका विभिन्न देशहरूमा कामको घण्टा 8 गर्नुपर्ने आन्दोलन भयो। त्यही आन्दोलनको फल हो आजका मजदुरहरू 8 घण्टा काम गरिरहेका छन्। यसै आन्दोलनको सम्झना गर्ने दिन हो मई दिवस। विश्वव्यापी रूपमा मजदुरहरूले आन्दोलन गरेका कारण नै यसलाई विश्व मजदुर दिवस भनिएको हो।

मजदुर आन्दोलनका नेतृत्व अनि चिन्तकहरूले त यस दिनलाई मजदुर एकता अनि मजदुर राष्ट्रहरूबिच मैत्री सम्बन्ध र शान्ति स्थापनाको रूपमा पालन गर्ने व्याख्या पनि गरेका छन्। 1890-मा न्युयोर्कको युनियन स्क्वायरमा ‘अमेरिकन फेडेरेसन अफ लेबर’को नेताहरूले मईदिवस प्रदर्शनीका निम्ति लिएका प्रतिज्ञा यस्तो छ— ‘आठ घण्टाको कार्य-दिवसको लागि सङ्घर्ष गर्दै हामी आफ्नो अन्तिम लक्ष्यबाट कहिले पनि नजर हटाउने छैनौँ अर्थात् (पुँजीवादी) उजरत प्रणालीको ध्वंस।” यो भनाइ अनुसार मई दिवस केवल कामको घण्टा निश्चित गर्ने आन्दोलन मात्र नभएर सर्वहारामाथि थपिएको पुँजीवादी व्यवस्थालाई जरैबाट उखेल्नु हो। यसैले मई दिवस केवल पालनको निम्ति मात्र होइन यो मजदुर एवं सर्वहारा क्रान्तिको प्रतीक हो। इतिहासका मजदुरहरू र आजका मजदुरहरूमा त्यस्तो ठुलो फरक छैन। आज पनि मजदुरहरू शोषित बनिरहेकै छन्। चाहे मालिकको हेपाइ होस् वा राज्य सत्ताको उपेक्षा आज पनि मजदुरहरू दोहोरो मर्कामा परिरहेका छन्। चिया बगानका मजदुर होस् वा कारखाना वा होस् अन्य क्षेत्रका मजदुरहरू आज पनि उनीहरूले शान्तिमय जीवन जिउन पाइरहेका छैनन्। आजको 8 घन्टे समय प्राप्त गर्नमा 19औँ सदीमा हजारौँ मजदुरहरूले प्राण गुमाएका छन्। अमेरिकाको सडकहरूमा जुलुस निकाल्दा होस् वा सभाहरू गर्दा होस् त्यस समयको मालिक सत्ताले हजारौँ मजदुरहरूमाथि गोली बर्साएका थिए। तरै पनि उनीहरूले आफ्ना माग त्यागेनन्। र अन्तमा 8 घण्टा कामको माग हासिल गरे। यति मात्र नभएर उनीहरूले आजका मजदुरहरूका निम्ति मई दिवस जस्ता क्रान्तिकारी सन्देश दिँदै अब शान्तिमय जीवनको निम्ति सङ्घर्ष गर्ने अभिभारा पनि विश्वासका साथ हामीमाथि सुम्पेका छन्। मई दिवसको ऐतिहासिक घटना र उद्देश्य छोटकरीमा यस्तो छ।

मई दिवसबारे यति बुझिसक्दा ठ्याक्क थाहा भयो स्कूले इतिहासबाट किन मई दिवसको इतिहास हटाएछ भन्ने कुरा। इतिहासको किताब लेख्ने लेखकले जानिबुझी नै मई दिवसको घटना हटाएका थिएछन् भन्ने लाग्यो। त्यो लेखक चाहँदैन थियो कि मजदुरको नातिले मई दिवसबारे बुझुन्। र बाजेलाई मई दिवसको दिन मजदुर मुक्तिको नारा लगाउन लगाओस्। सायद हाम्रा शिक्षा व्यवस्थाले चाहँदैन कि कुनै किसानले मई दिवसको दिन मजदुर-किसान एकताको नारा लगाओस्। त्यसैले स्कुल बोर्डले किसानको छोरालाई मई दिवसबारे पढ़्नदेखि वञ्चित बनाइ राख्यो।

अन्तमा बुझे मई दिवसको दिन म आफू खुशी शिकार खेल्न, माछा मार्न र पौडी खेल्न गएको थिएन रहेछु। मलाई कसैले यसो गर्न बाध्य बनाइरहेको थिएछ। जुन बाध्यता आज पनि छ। यो बाध्यतामा हामीलाई जबरजस्ती बाँच्न लगाउनेहरू हो यो देशको सत्ता, मालिकहरू। यसैले मई दिवसको क्रान्तिकारी उद्देश्यले हामीलाई यस्ता तमाम बाध्यताहरू तोडन र मालिकको सत्ता ध्वस्त ऊर्जा दिइरहन्छ।

तर सत्ता मालिकहरू विरुद्ध सङ्घर्ष गर्न अघि हामीले हामीमाझका औसरवादी बुद्धिजीवीहरू चिन्न आवश्यक छ, जसले यो राज्यसत्तालाई सुन्दर बगैँचा भन्दै हाम्रा आँखामा यथास्थितिवादी सपना रोपिरहन्छ।