पुँजीवादी विकास र जोखिममा पर्यावरण

प्रसिद्ध राई

वैज्ञानिकहरू अनुसार पृथ्वी ब्रह्माण्डको कैयौँ ग्रहहरूमध्ये एउटा जैविक ग्रह हो। जहाँ जीवनले आश्रय लिन्छ। कुनै मुना फुल भएपछि बिस्तारै सडिएर र त्यसपछी  एउटा लामो समयको अन्तरालमा कयौँ प्राकृतिक प्रक्रियाबाट पुनः जीवनको अनगन्ती ब्यू (बिजन) जन्माउँछ। यो प्राकृतिक प्रक्रिया अथवा कुनै जैविक बस्तुको सुरुदेखि अन्त अनि फेरि अन्तदेखि सुरुसम्मको स्वतःस्फूर्त बहावलाई जीवन भनिन्छ। जीवन प्रकृतिको एउटा अंश हो अनि प्राकृतिको सेरोफेरोले पर्यावरणको निर्माण गर्छ। यसैले जीवनलाई जीवन्त राख्न अनुकूल पर्यावरणको खाँचो महत्त्वपूर्ण छ। वर्षा, आँधी-बेहोरी, बादल, भेल, जाडो, गर्मी इत्यादि जति पनि प्राकृतिक परिणामहरू छन्— यी सबैको कारण नै पर्यावरण परिवर्तन भइरहन्छ। पर्यावरण अनुकूल छ त जीवनको अस्तित्व रहन्छ। 

मानिस बाहेक पृथ्वीका अन्य जीव-जन्तु अनि पौदाहरू पर्यावरणको कारण मासिँदै, हराउँदै गइरहेका छन्। उदाहरण— हालैमा 2018 मा संसारको विभिन्न जातिका गैँडाहरू मध्ये एउटा अन्तिम उत्तरी सेतो गैँडा प्रजातिको गैँडा सुडानमा मऱ्यो। क्रमैमा बाघ, ब्लू व्हेल, पोलर बियर, रेड पान्डा इत्यादि भूमण्डलीय उष्मीकरणको (ग्लोबल वार्मिङ) शिकार बनिसकेका छन्। मानिसको सुविधाका निम्ति जे जति खनिज पदार्थको उपयोग हुन्छ, जस्तै— तेल, कोइला, ग्यास, मल इत्यादि, यसद्वारा निक्लिने कार्बन डाईअक्साइडको मात्राले वायुमण्डलमा भूमण्डलीय उष्मीकरणको (ग्लोबल वार्मिङ) उत्पत्ति हुन्छ। जसको कारण दिनदिनै गर्मी बढ्नु, हिमपर्वत अव्यवहारिक तरिकाले पगलिनु, पशु पक्षीको रहन-सहनमा नयाँ परिवर्तन आउँनु जस्ता अप्राकृतिक परिणामहरू हुन्छ। अत्यधिक बढ्दो विकासको कारण पर्यावरण जोखिममा छ। वन जङ्गल मासिएर मान्छे र पशु-पक्षीबिच सुरक्षा नहुनु; फ्याक्ट्रीको धुवाँ, फोहोर इत्यादिले नदी, हावा, उर्वता प्रदुशित हुनु; फल-फुल, साग-सब्जी, रूख-पात मासिनु; हरदिन नयाँ नयाँ बिमार आउँनु; प्रख्यात नदी नाला झोडामा परिणत हुनु इत्यादि इत्यादि। यी सबै लापारवाहीले पृथ्वीको प्राकृतिक वातावरणलाई नाश गर्दैछ। पृथ्वीमा मानिसले गरेको हरेक बढ्दो अग्रगति सँगसँगै पृथ्वीलाई नाश गर्दैछ। के यी सब समस्याको समाधान छैन? हामीले चलाउने हरेक वस्तुको विकल्प छैन? आखिर पर्यावरणको यस्तो अवस्थाको जिम्मेवार को हो ? हरेक देशका सरकारले किन पर्यावरण सम्बन्धी चेतना बोक्दैन ? 

पुँजीवाद नै यस्तो व्यवस्था हो। जहाँ नाफा र शक्तिको प्रदशन गर्छ अनि यसले नै सरकार पनि चलाउँछ। पुँजीवादी व्यवस्थाले विज्ञानको नयाँ नयाँ आविष्कारहरूलाई केवल मुनाफाका निम्ति मात्र प्रयोग गर्छ एवं विज्ञानको उपलब्धिहरू व्यावसायिक रहे मात्र स्वीकृति दिन्छ। शैक्षिक संस्थानहरूले पनि त्यस विषयलाई मात्र महत्त्व दिन्छ जसले उत्पादन प्रणालीलाई सहयोग पुराउँछ। यस कारण शैक्षिक संस्थाहरूलाई विद्यार्थीलाई मन लागेको विषयको कुनै सरोकार छैन। के पढ्ने के नपढ्ने त्यसमा पनि पुँजीवाद हाबी छ। जे जति उत्पादनका कारकहरू छन्— यी सबैको मालिकाना पुँजीपतिको हाथमा छ। उत्पादन प्रणालीमा चाहिएको पदार्थ अनि त्यसबाट निक्लिएको फोहोर, प्राणघातक रसायन इत्यादि नदी र हावामा बग्छ। भारतकै राजधानी दिल्ली, जसलाई देशको सर्वाधिक व्यावसायिक राज्यमा मानिन्छ, त्यहाँ वर्षभरि नयाँ नयाँ कारखानाहरू निर्माण हुन्छ। फलस्वरूप दिल्ली देशकै सर्वाधिक प्रदुशित राज्यमा गनिन्छ। केही महिना अघिको खबर अनुसार दिल्लीको हावा प्राणघातक प्रदुशित मानियो। चिकित्सकहरूले मानिसहरूलाई मास्क् लाउँने सुझाव दिए। हाम्रै ठाउँको नदी टिस्टा-रङ्गितमा बनिएको हाइडल पावरको निर्माणले खेतीलाई हानी गरिरहेको छ। साथ साथै मानिसहरूले बास गुमाएका छन्। त्यहाँको जङ्गल, माछा, पशु-पक्षी आदिको अस्तित्व जोखिममा छन्। यस पर्यावरणलाई हानी नपुऱ्याएरै पनि हामी हाम्रा दैनिक आवश्यकताहरू पूरा गर्न सक्छौँ। तेल, बिजुलीको साटो सोलार एनर्जी जसको परिणामले वातावरणलाई हानी पुग्दैन। हामी सोच्छौँ किन बनाउँदैन कारखानामा सोलार एनरजीले चल्ने वाहन, गाडी इत्यादि? कारण यसो गर्नाले पुँजीपतिलाई नाफा हुँदैन। सोलार पावरले उसलाई चाहिने दैनिक मुनाफाको बाटो रोकिन्छ। मुनाफाकै कारण पुँजीवादी सरकारले पर्यावरणलाई बेवास्ता गर्दैछ। यसै प्रदुशित पर्यावरणको भित्र हजारौँ रोगी जन्मन्छन् अनि पुँजीपतिकै अस्पतालमा भर्न गर्नुपर्ने हुन्छ। त्यहाँ पनि उनीहरू मुनाफा लुट्छन्। उनीहरू आवश्यकता भन्दा अधिक उत्पादन गर्छन् अनि प्रकृतिको नाश गर्छन्। मानिसहरू पनि प्राकृतिक सुन्दारताप्रति गैरजिम्मेवार बन्छन् अनि आफू बसेको ठाउँलाई महत्त्व दिँदैनन्। पर्यावरणको जीवनप्रतिको विशेषता र आफ्ना पर्यावरण प्रतिको भूमिकालाई बुझ्दैनन्। एउटा सचेत समाजको स्थापना मानिस मानिसबिच मात्र नभएर मानिस र प्रकृतिबिच हुनु जरुरी छ। चेतनाले समस्यालाई अघिबाटै नियाल्छ अनि समाधानको बाटो खोज्छ। पर्यावरण सम्बन्धी चेतनाको अभावले आज मानव जातिले थरी थरीका समस्याहरूको सामना गर्नु परिरहेको छ।