चिया समस्या र पर्यावरण सङ्कट

लीलाबहादुर छेत्री

डुवर्समा चियाउद्योगको इतिहास सन् 1874-75 देखि शुरु भएको हो। दार्जीलिङमा सन् 1859 तिर धोत्रिया चियाबारी स्थापना गर्ने डा. रिचार्ड हटन अहिलेको ओदलाबारी ग्रामपञ्चायत अन्तर्गत रहिआएको गजलडुबाट 1874 देखि शुरु गरेका हुन्। त्यसपछि पश्चिम डुवर्सकै फुलबारी चियाबारी मिस्टर पिलान्स-ले स्थापना गरेका हुन्। त्यसपछि मिस्टर नर्थ-ले मिस्टर क्रेसवेल-को स्वामित्वमा बाग्राकोट चियाबारी स्थापना गरेपछि डुवर्समा चियाद्योगको विकास द्रूत हुनथालेको हो। डुवर्सको माटोमा चियाउद्योग फस्टाएपछि स्वतन्त्रतापूर्वसम्म जुन अनुपातमा चियाबारीहरू स्थापना गरिए त्यही रफ्तारमा स्वतन्त्रतापछि पनि विभिन्न इलाकाहरूमा चियाबारीहरू स्थापित भए। 

यसरी डुवर्सको विशाल भूभागमा चियाउद्योग फैलिएपछि हजारौँ मानिसहरूले रोजगारको अवसर पाए। घना वनजङ्गल फाँड़्नमा श्रमिकहरू भित्र्याइए, खटाइए। यहींको माटोमा वर्षौंदेखि यता बसोबास गर्दैआएकाहरू पनि खटिए सुन्दर भविष्यको सपना लिएर। यस क्रममा कतिपयले आफ्नो जग्गा जमीन गुमाए। त्यसभन्दा धेरै गुमाए साझा सम्पत्ति यहाँका वन जङ्गल। आज देखापर्नथालेको पर्यावरणमाथिको सङ्कटको शुरुवात पनि डुवर्समा चियाद्योगको आरम्भसितै भएको हो। बाक्लो वन जङ्गल फाँड़ियो चियागाछ लगाउनलाई। यद्यपि जङ्गल फाँड़िए पनि चियाबारीको हरियालीले यहाँको पर्यावरणमाथि सोझै असर भने पर्न पाएन। तर यसको दूरागामी भविष्यमा अवश्यै पर्नेछ। अहिले पनि त्यसको लक्षणहरू देखापर्नथालेको छ। खानेपानीको स्रोत सुक्नु अनि वर्षायाममा अत्याधिक भूस्खलन आदिजस्ता प्राकृतिक आपदा यही वन जङ्गलको फँड़ानीको परिणाम मध्येका एक हो। 

आज डुवर्सका अस्सी प्रतिशतभन्दा धेरै चियाबारीहरू अव्यवस्थित छन्। सशक्त मानिने कम्पनीहरूकोधरि स्थिति खस्किदै गइरहेको छ। यसमा डुवर्सको 7,500 हेक्टर क्षेत्रफलमा फैलिएको डङ्कन्स (हाल डङ्कन्स-गोइन्का समूह) कम्पनी लिमिटेड अधीनस्थ सबै चियाबारीहरूको स्थिति अव्यवस्थित छ। त्यसमा पनि पछिल्लो विधानसभा चुनाउको मुखैमा आएर केन्द्र सरकारले अधिग्रहणको पासो फ्याँकेपछि अलिपुरद्वार जिल्लाका यही समूह अधीनस्थ चियाबारीहरूको स्थिति पेचिलो बन्दैगएको देखिन्छ। यसरी अव्यवस्थित बन्दैगएका चियाबारीहरूमा पछिल्ला दुई तीन वर्षदेखियता आगलागीका घटनाले जोर पक्रिन थालेको छ। हराभरा देखिने चियाबारीहरू खरानी बन्दैगएको देखिन्छ। जसले गर्दा हजारौँ आश्रित मानिसहरूलाई चिन्तित बनाउनथालेका छ। यस्ता घटनाले भविष्यमा पर्यावरणमाथि गम्भीर सङ्कट आइपर्ने निश्चित छ। चियाउद्योगको शुरुवात बाक्लो वन जङ्गल फाँड़ेर गरिएको हो। पछिल्ला केही वर्षसम्म अघिसम्म वन जङगल फँड़ानी गरिएको ठाउँहरूमा चियागाछको सुरक्षार्थ रुखको बिरुवा लगाउने गरिन्थ्यो। तर अहिले आएर त्यसरी रुख बिरुवा लगाइने क्रम ठप्प भएको देखिन्छ। त्यसको सट्टामा चियाबारीमा रुख काट्न शुरु गरिएको देखिन्छ। विशेष गरी अव्यवस्थित चियाबारीहरूमा अवैध रूपमा र बाध्यतावश रूख काट्ने क्रमले यतिखेर जोर पक्रिएको देखिन्छ। पूर्व डुवर्सका बन्द र अव्यवस्थित चियाबारीहरूमा यो क्रमले उग्र रूप लिनथालेको बताइन्छ।   

डुवर्सका अव्यवस्थित चियाबारीहरूमा य़सरी नै रूख काट्ने क्रम जारीरहे आउँदा दिनमा डुवर्सका अधिकांश भाग मरूभूमिमा परिणत हुने लगभग तय छ। किनभने डुवर्सको सम्पूर्ण इलाका चियाउद्योगले ढाकेको छ। डुवर्सको हरियाली चियाबारीमा निर्भर छ। यस बाहेक डुवर्सका चियाबारीहरू वन्य प्राणीको सुरक्षाको दृष्टिकोणले पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। डुवर्स संलग्न पहाड़ी वन जङ्गल पात्लिँदैगएको कारण डुवर्सका चियाबारीलाई आश्रय बनाउन आउने गर्दछ। त्यसैले डुवर्सका चियाबारीहरू आश्रित मानिसहरूका आयको स्रोत मात्र नरहेर अब परितन्त्रको प्रमुख अङ्ग भइसकेको मानिन्छ। 

 आज डुवर्समा जति चियाबारीहरू सञ़्चालित छन् प्राय: सबै चियाबारीहरूमा सिञ्चाई कार्य बन्द छ। वर्षाको पानीको भरमा चियाउद्योग कायम राख्ने प्रयास गरिँदैछ। यस बाहेक श्रमिकहरूको निम्ति आपूर्ति गरिने खानेपानी योजना पुरै बन्द छ। त्यसैले चियाबारी इलाकाहरूमा सरकारी तथा गैर-सरकारी तवरमा खानेपानी योजनाको निम्ति कुवा खनेर जमीनबाट पानी निकाल्न थालिएको छ। यसो गर्नाले पनि जमीन सुक्खा हुनथालको छ। चियाबारीलाई हिउँदमा आगलागीबाट जोगाउने एक मात्र उपाय हो सिञ्चाई। तर सिञ्चाई कार्य बन्द गरिएपछि चियाबारीहरूमा आगलागी जोर पक्रिन थालेको देखिन्छ। खासै सुधार आउननसकेका चियाबारीहरू अनि केही वर्ष बन्दको स्थिति झेलेर सञ़्चालन भएका चियाबारीहरूमा सुकौरो अहिले ठुलो सङ्कट भएको छ। यसरी सुकौरोले गर्दा आगलागी हुनथालेको हो। यसरी चियाबारीमा हुने आगलागीको घटना य़स वर्ष भने फरवरी महिना पनि राम्ररी बित्न नपाई शुरु भएको छ। फरवरीलाई आगलागीको महिना मानिन्न। यसरी फरवरी महिनादेखिनै चियाबारीहरू आगलागी चपेटमा आउनथालेकोले मार्च, अप्रेल र मईजस्ता सुक्खा महिनाहरूमा यो प्रकोप बढ़्ने आशङ्का व्यक्त गरिँदैछ। विशेष गरी पूर्ण रूपले बन्द रहिआएको चियाबारीहरू यस्ता आगलीको चपेमा आउनसक्ने सम्भावना बढ़ी छ। किनभने यस्ता चियाबारीहरू अव्यवस्थित छन्। आगलागीका घटनाले जोर पक्रिनुका कारण, अव्यवस्था र सिञ्चाईको निम्ति पानीको अभाव अनि आममानिसहरूमा हुनपर्ने पर्यावरण चेतनाको कमी पर्यावरणसित सरोकार राख्नेहरू मान्छन्। त्यसमा पनि व्याप्त गतिरोधलाई प्रमुख कारण मानिन्छ। चियासमस्यालाई लिएर विभिन्न सरकारहरूमा यसरी नै उदासीनता रहिरहे आगलागीले अझ जोर पक्रिने लगभग तय छ। 

यसै वर्षको 6 मार्चको दिन डङ्कन्स-गोइन्कासमूह अधीनस्थ बाग्राकोट चियाबारीको 31 नम्बर सेक्सनमा भीषण आगलागी भएको थियो। त्यस आगलागीमा चार हेक्टर बराबरको जमीनको चियागाछ नष्ट भएको अनुमान लगाइएको छ। त्यसको लगत्तै भोलिपल्ट मदारीहाट खण्डको बन्द लङ्कापाड़ा चियाबारीमा अर्को आगलागी घटना भएको प्रकाशमा आएको थियो। लङ्कापाड़ा चियाबारीको ईस्ट डिभिजनको 20, 24 अनि 26 नम्बर सेक्सनको प्रायः 25 हेक्टरमा रहेको चियागाछ नष्ट भएको बताइएको छ। त्यस अघि 24 फरवरीको दिन बन्दापानी चियाबारीमा पनि त्यस्तै आगलागीको घटना भएको थियो। 5 मार्चमा डुवर्सको अर्को चियाबारी रामझोड़ामा आगलागी भएको थियो। जुन चियाबारी बन्द अहिले अवस्थामा छ। पहाड़का चियाबारीहरू पनि आगलागीको घटनाबाट खासै सुरक्षित देखिन्न। 

साना-तिना आगलागीको घटना पहाड़का चियाबारीहरूमा पनि भइरहेको सुनिन्छ। पहाड़का चियाबारीहरूमा आगलागी भए तराई डुवर्सको तुलनामा अझ बढ़ी भयानक हुने देखिन्छ। यसै क्रममा गत मार्च 16 को दिन विश्व प्रसिद्ध मकैबारी चियाबारको बङ्ग्लो आगोको चपेटमा आएर व्यापक क्षति भयो। यस्ता आगलागी अहिलेलाई ने डुवर्सको निम्ति चिन्ताको विषय भएको छ। आगलागीको घटनाबाट यस इलाकामा धेरै चियागाछ नष्ट भएको तथ्य अघि आउन थालेको छ। पहिले पहिले यस्ता आगलागीका घटनाहरू कमै घट्थे। अति सामान्य आगलागीलाई सहजै नियन्त्रणमा ल्याउन सकिन्थ्यो। तर पछिल्ला केही वर्षदेखि यता यस्ता घटनाहरूले उग्र रूप लिनथालेको कुरो उजागर हुनथालेको छ। किनभने आगोलाई नियन्त्रणमा ल्याउनलाई अग्निशमन विभागको सहज उपलब्ध रहन्न। भौगोलिक अवस्थानले पनि आगो निभाउनमा अड़्चन उनेगरेको देखिन्छ। 

डुवर्सका चियाबारीहरू छेउछाउ वन जङ्गल छ। जुन जङ्गलहरूमा विभिन्न कारणहरूले बर्सेनि आगलागी हुने गर्दछ। यी क्षेत्रहरूबाट चियाबारीहरू आगोको चपेटमा आउन गर्दछ। भविष्यमा आगलागीको घटनाबाट डुवर्सका चियाबारीहरू जोगाउन नसकिए त्यसको प्रत्यक्ष असर विशेष गरी आश्रित मानिसहरूमाथि पर्ने छ। किनभने आश्रित मानिसहरू चियाबारीहरूमा सुधार आउने कुरोप्रति आशावादी छन्। विभिन्न सहुलियत सुविधाको कटौतीलाई सहेर चियाउद्योग जोगाउने प्रयासमा छन्। यस बाहेक यस्ता आगलागीको घटनाबाट पर्यावरणविदहरू पनि चिन्तित देखिनथालेका छन्। 

कालान्तरमा डुवर्स मरुभूमिमा परिणत हुने होइन भन्ने पर्यावरणको संरक्षणलाई लिएर सक्रिय गैर-सरकारी संस्थाहरूले चिन्ता व्यक्त गर्नथालेका छन्। अर्कातिर चियाउद्योगमा देखापरेको गतिरोधका कारण डुवर्स संलग्न वन्य सम्पदाहरूको उत्तिकै नष्ट हुँदैआएको देखिन्छ। आयस्रोतको माध्यममा देखा परेको सङ्कटबाट पार पाउन आश्रित मानिसहरू वन्य सम्पदाको दोहन गर्न समेत बाध्य बन्दैगएको तथ्य उजागर हुनथालेको छ। यसैले डुवर्सका चियाउद्योगसित लाखौँ मानिसहरूको जीवनवृत्त मात्र सीमित छैन। यससित पर्यावरणको वैश्विक समस्या पनि जोड़िएको देखिन्छ।