किन नारी ‘देशको’ संस्कृतिको संग्रहालय ? ... अनि भारतमाताको सन्दर्भमा

गुञ्जन राणा

पाश्चात्य समाजको प्राथमिक दौढ़हरूमा लैङ्गिक अन्तरसम्बन्ध बुझाउनलाई संस्कृति र प्रकृतिको डाइकोटमिलाई नै आधार मानिन्छ। यही हो ‘देकार्त’को प्रकृति र संस्कृतिको, युक्ति अनि भावनाको, व्यक्तिगत अनि सार्वजनिकको दोहोरो सिद्धान्त, जँहा नारीहरूलाई प्रकृतिको नजिक मानिन्छ अनि पुरुषलाई संस्कृतिको छेउ। नारीहरूलाई धेरै प्रकारको भावुकता देखाउनेको रूपमा हेरिन्छ भने पुरुषलाई तर्कको अधिकारीको रूपमा। नारीले व्यक्तिगत कुरो सम्हाल्छिन् भने पुरुषले बाहिरी कुरा। यही दोहोरो सिद्धान्तले समाजको वर्गीकरणलाई नियन्त्रण गर्दछ। किनभने उहिले देखिकै युक्तिलाई दार्शनिकहरूले जहिले पनि सबैभन्दा उच्च स्थान दिएका छन् भने भावुकतालाई घरको काम जस्तै तुच्छ र मामुली मानेका छन्। 

तर जुन संस्कृतिमा नारीहरू संस्कृतिको अभिन्न अङ्ग हो, त्यस खण्डमा यसरी हेर्दा हुँदैन। खासगरी, ‘भारत’को संस्कृतिमा, नारीहरू त्यसको भागीदार नै थियो। यो ‘संस्कृति’ भन्ने शब्द पनि शासकको इशारामा चल्ने र फेरिने बिम्ब वा अलङ्कार जस्तै हो। संस्कृतिको अध्ययन गर्दा यसलाई अमूर्त वस्तु जो प्रतिपल परिवर्तित र परिमार्जित हुँदै गइरहेको देखिन्छ। 

उदाहरणको रूपमा, रामको भावुक र नम्र अनुहारलाई यी हिन्दुत्ववादी शक्तिहरूले एउटा डरलाग्दो शक्तिशाली सुडौल मांशपेशी युक्त पुरुषको रूपमा प्रस्तुत गर्छन्। यसैले जसकोमा हेरफेर गर्ने प्रावधान छ, उसले संस्कृतिको कुन तत्त्व राख्ने र कुन वहिष्कार गर्ने निर्णय गर्छ। यही प्रतिष्ठित तत्वहरू पछि गएर सत्यमा परिवर्तित हुन्छ र संस्कृतिको यात्रा चिरकालदेखि अपरिवर्तित चलिरहेको जस्तो देखिन्छ। अर्को उदाहरण हो राष्ट्रिय संग्रहालयमा किन चुनिएको ऐतिहासिक वस्तु मात्रै राखिन्छ र अरु कुराहरूको ठाउँ कतै हुन्छ जहा साधारण जनताको आँखा पुग्दैन। 

यसको मुख्य कारण शासन गरिने जनताको निम्ति एकै किसिमको सांस्कृतिक परिवेश बनाउने षड़यन्त्र हो, जसले गर्दा शासन गर्नुमा सुविधा होस्। यसैले गर्दा प्रत्येक सिनेमा रिलिज हुनु अघि सेन्सर गरिन्छ, प्रत्येक पेन्टिङ्ग वा किताब माथि सेन्सर हुन्छ। कुन कुरोलाई जनताको संस्कृति बनाउने कुनलाई हटाउने त्यसको विचार गरेर चलाकी साथ शासकहरू हरेक क्षेत्रबाट भुल जानकारी दिन्छन् र मानिसको मगज यही हाबे जाबे थांगने कुराहरूले भरिन्छ। 

भारतमा सांस्कृतिक राष्ट्रवादको जन्म औपनिवेशिक भारतमा नै धेरैवटा शक्तिशाली तत्वहरू बीचको अन्तरसम्बन्धले बनिएको हो। ती तत्त्वहरू मध्ये ब्रिटिश औपनिवेशिक शक्ति प्रमुख हो र साथसाथै थियो सङ्ख्यामा बढ़दै गरेको उदारवादी मध्यम वर्गीयह, जो खासमा सुधारवादी र हिन्दु पुनरुत्थानवादी थिए। यो अन्तरसम्बन्ध वा वार्ता शासक वर्गको पुरुष र शासित वर्गको पुरुष बीच थियो। इतिहासमा हामी पाउछौ कि 19 शताब्दीको बङ्गालमा जत्ति पनि सुधारकहरू थिए, तिनीहरू पुरुष थिए, तर अचम्भको कुरा सुधारको विषय वस्तु चाँहि जहिले पनि नारीहरू सम्बन्धित हुने गऱ्यो। सत्तीप्रथाको कुप्रभाव, बाल विवाह इत्यादि थियो विषयहरू अनि यस विषयमा विचार, विमर्श, तर्क, कोर्ट केस, टिपणीको विषयले स्थानीय खबर कागज ड्याम्मै भरिएको हुन्थ्यो। उल्लेखनीय छ, लता मनिले आफ्नो किताब (Contentious Traditions) मा लेखेकी छिन् कि सुधारको निम्ति नारीहरू न विषय थिए न त वस्तु नै। यी सुधारको विषयवस्तु नारीहरूसँग कहिले सम्बन्धित त थिए तर नारीलाई जोड़ेर कहिल्ये भएनन्। 

वास्तवमा ब्रिटिशहरू र स्थानीय पुरुषहरूको अहङ्कारले भरिएको पौरुषको अन्तरसम्बन्धले यस समझदारीमा पुऱ्यायो कि नारी चाहिँ संस्कृतिको संग्रहालय हुनेछिन् र यसलाई जगेरा गर्ने ठेक्का लिनेछिन्। यही संस्कृतिले भोलिको दिनमा भारत राष्ट्रलाई जन्म दिनेछ। 

यस्तो संस्कृतिको व्याख्यानमा नारीको आफ्नो कथा,  उसको कष्ट, जीवनको भोगाइको बारेमा केही पनि हुँदैन। नारीहरूको दुख-कष्ट, आफू जन्मेको गाउँ ठाउँ छोड़ेर नँया घरमा आएपछि पनि ससुरालीको अत्याचार अन्यायको बयान त्यसैले दन्त्यकथा तथा लोकगीत र लोरीहरूमा मात्रै पाइन्छ।  

औद्योगिक क्रान्ति पश्चात् सांस्कृतिक राष्ट्रियतावाद पश्चिमी देशहरूको लागि जरुरी हुँदै गइरहेको थियो। कारण एकै किसिमको देखिने माल सामान किन्नको निम्ति उपभोक्ताको विकासशील बजारको जरुरत पऱ्यो। एउटा एकनासे संस्कृतिको खाँचो पऱ्यो। जँहा सबैले एउटै कुरो उपभोगको चाहना बोकोस्, जुन यी उद्योगपतिहरूले उत्पादन गरिरहेका थिए। जब ब्रिटिश र ब्रिटिशको संस्कृति भारत भित्र पस्यो त्यति बेला ब्रिटिशको एकेश्वरवादी पुरुषतान्त्रिक संस्कृति र विविधताले भरिएको बहुदेववादी स्थानीय संस्कृतिको द्वन्द्व भयो। मध्यम वर्गीय ‘बाबु’हरूले भारतको संस्कृतिको महत्त्व ब्रिटिशहरूलाई सम्झाउने जिम्मा लियो। ब्राह्मण पुरोहितहरूले नँया शासकहरूको निम्ति शास्त्रको उल्था गर्न थाले। मध्यवित्त हिन्दुहरू जो शासकहरूको कृपामा हुर्किरहेका थिए अब आफैलाई शक्तिशाली र अङ्ग्रेजहरूको समान सम्झन थाले। तिनीहरूले सुधारको कुराहरू गर्न थाले। विधवा विवाह बाल विवाहको निर्मुलन, सती प्रथाको अन्त इत्यादि मध्यवित्त उच्च श्रेणी हिन्दु सुधारवादीहरूको पेवा हुन थाल्यो। यी सुधारवादीहरूद्वारा गरिएको सुधारको माँग खासै गरी नारीहरूको निम्ति लाभदायक थियो भन्न गाह्रै छ। कारण यदि हामीले रजस्वला भएपछि नारीले बिहे गर्ने वा नगर्ने विषयमा सहमतिको तर्क हेऱ्यौ भने थाह पाउछौँ कि फुलमोनिको घटनामा कोर्टको समग्र सुनवाई प्रक्रियामा यो विषयमाथि कहिले छलफल नै भएन। उक्त घटनामा फुलमोनी भन्ने एक जना केटीको, जसको उमेर यौन क्रियाको लागि कम्ती नै थियो, यौन क्रियामा बलजफ्ती सङ्लग्न गराउदा उसको पतिको हातबाट उनको मृत्यु भएको थियो। उक्त घटनाको चर्चाको विषयवस्तु भने अर्कै थियो। दैनिक खबर कागजमा के चर्चा चल्दै थियो भने, भारत जस्तो उष्ण कटीबन्द इलाकामा नारीको शरीर कहिले यौन क्रियाको योग्य हुन्छ वा उष्ण कटिबन्द इलाकामा नारीको रजस्वला हुने उमेर कति हो? उच्च श्रेणीको हिन्दुहरूमा ‘गर्भाधान’ खुबै महत्त्वपूर्ण विषय थियो। यसको अर्थ थियो एउटा नारी प्रथमपल्ट रजस्वला भएपछि उसलाई छिटोछिटो बिहे गरिदिनु पर्छ जसले गर्दा उसले गर्भाधान गर्नु सकोस, यसो नगरेको खण्डमा त्यस नारीको गर्भ दुषित भएर जाने धारणा थियो। हिन्दु पुर्नजागरणको पक्षधारीहरूले आफ्नो निजी मामिलामा विदेशीहरूले दखल दिएको रुचाउदैन थिए। यिनीहरूको धारणामा यसको सकारसँग कुनै लेनादेना थिएन।  हामीले यदि अर्को उदाहरणको रूपमा सतीप्रथाको चर्चा हेऱ्यौ बने देख्छौ की सतीप्रथाको उन्मुलनको कुराले त्यति बेला नारीहरूलाई मर्यादा बढ़ाएन, बरू घटाएको थियो। उत्तर उपनिवेशवादका शोधकर्ताहरूको अध्ययन अनुसार पहिले सतीप्रथा खुबै कम्ती मात्रामा चलनमा थियो। उच्चस्तरीय जातहरूमा अनि केही क्षत्रिय श्रेणीमा सतीप्रथाको चलन थियो। यी सुधारकहरू स्वयम् पनि उच्च श्रेणीको मानिस हुनाले यिनीहरूले आफ्नो मालिकसँग विधवा नारीको यस प्रकारको नृशंश हत्याको विरोधमा कदम लिने अनुरोध गरे। तर जस्तो सतीप्रथा हटाउने कानुन लागु भयो, सतीप्रथा घट्नु त होइन झन् बढ़ेर पो गयो। यसको कारण थियो, जस्तो सतीप्रथाको उन्मुलनको कानुन लागु भयो, उस्तै निम्न श्रेणीका हिन्दुहरू जो पहिला सतीप्रथासँग युक्त थिएनन् तिनीहरूले पनि यो प्रथा अप्नाउन थाले। तिनीहरूले सोचे की सतीप्रथाको चलन  अप्नाउदै तिनीहरूले हिन्दु जाती व्यवस्थाको स्तरमा माथिल्लो श्रेणीतर्फ बढ़्ने छन्। किनभने ब्राह्मण र क्षत्रियहरूले सती दहन गर्नेगर्थे, निम्न श्रेणीका हिन्दुहरूले उनीहरूको अनुसरण गरेर आफै पनि उच्च श्रेणीको दर्जामा आउने चेष्टा गर्न थाले। 

जब सुधारवादीहरूको बात उनीहरूको शासकले मानेनन्, त्यति बेला तिनीहरूले बुझे की तिनीहरू केवल व्यापार गर्न मात्र आएका थिएनन् तर तिनीहरूको उद्देश्य भने स्थानीय जनतामाथि शासन गर्नु थियो। सिपाही विद्रोह पछाड़ि हिन्दु पुनर्जागरण शक्तिहरूको पुरा उदय हुन थाल्यो। ब्रिटिशहरूको अत्याचारी शासनले वाक्क भएको पुनर्जागरण दलले खुल्ला रूपमा सतीप्रथा र बाल विवाह तिनीहरूको आफ्नो परम्परा हो वा ‘जातीय’ परम्परा हो भनेर हल्ला गर्न थाले, अनि ब्रिटिश सरकारले तिनीहरूको संस्कारको बारेमा केही जान्दैन थिए र यसो गर्दा आधुनिकतावादी हस्तक्षेपले तिनीहरूको आफ्नो परम्परा प्रदुषित हुँदैछ भन्ने आरोप लगाए। 

एकनासे ब्रिटिश औद्योगिक संस्कृतिको विरोधिता गर्नुको लागि, एकनासे ‘भारतीय’ संस्कृतिको खाँचो परेको थियो। तर नाना थरिको संस्कृति गाभिएकोले गणतन्त्र अराजक हुनुसक्ने हुनाले पुनर्जागरणवादीहरूले ‘राष्ट्रिय संस्कृति’ माथि विशेष ध्यान दिनु थाले। तिनीहरू ब्रिटिश सरकारको दमनकारी शासनको अघि आफैलाई शक्तिविहीन दुर्बल महसुस गर्थे, जसले गर्दा तिनीहरूको आफ्नो संस्कृतिको झन् साह्रो खाँचो पर्न थाल्यो। ब्रिटिशहरूले तिनीहरूको घरको मामिलामा धरी दखल दिएको पुनर्जागरणकारीहरूले ट्याक्कै सहनु सकिरहेका थिएनन्। जे भए पनि दिन ढलेपछि यिनीहरू आफ्नो घरमा राजा हुन्थे, र घरको नारीहरू हुन्थे दास। जहाँ भारतीय पुरुषले ब्रिटिशको र नारीले भारतीय जनताको भूमिकामा खेल्थे। आफ्नो घरलाई बचाउनु यिनीहरूको आफ्नै अस्तित्वको लागि अत्यन्तै जरुरी भएर गयो। त्यसैले अरूको पहुँचदेखी टाढ़ा भएको नारी (हुनु त सतीप्रथा उन्मुलन र बाल विवाह रोकको कानुन लागु भइसकेको थियो, तर पनि स्थानीय पुरुषहरू यसलाई मान्नु उत्सुक थिएनन्) स्वतन्त्र हुन लागेको देशको ‘आमा’ भइन्। नारी शरीरलाई देशको शरीरसँग दाँजो गरियो साथै देशको आमा बनाइयो नारीलाई। 

नारी अब संस्कृतिको संग्रहालय भइन्। स्थानीय मानिसहरू सुट र बुट लगाउन थाले तर नारीहरूलाई आफ्नो संस्कृतिक पोशाक साड़ी बाहेक अरू केही लगाउँदा सदा बाधा दिइयो कारण नारीहरूलाई ‘भारतीय संस्कृति’को संग्रहालय हुनुपऱ्यो, भिन्नभिन्न स्थितिमा। कोलकातामा प्रिन्टिंग टेक्नोलोजीको विकासले गर्दा सस्तो क्यालेण्डर छाप्न थालियो र त्यससित तब भारतमाताको नक्शाले पनि स्वीकृति पाउदै गयो। यसरी स्थानीय र विदेशी पितृसत्ताको सर-सल्लाहले एकनासे पवित्र नारीको निर्माण गरियो जसलाई ‘भारत माता’को उपाधि दिइयो र जसको रुपरङ्ग एकदम परिमार्जित थियो। अरू कुनै रूप भएको भारत माताले ठाउँ नै पाएन। गोरो छाला भएको उच्च्कुलिन भारत माताको यसरी इतिहासमा पदार्पण भयो। 

यो निर्माण कार्य अहिलेसम्म चल्दैछ, भाजपा सत्तामा आएपछि त झन् यसले डरलाग्दो गति पक्रेको छ। जहिलेपनि कसै न कसैको कुनै न कुनै विचार, कार्य र गतिविधिले यिनीहरूको ‘राष्ट्रवाद’लाई चोट पुऱ्याइ राखेकै हुन्छ। यिनीहरू राज्यको शक्ति प्रयोग गरेर शताब्दी पुरानो केही उच्च कुलिन/ वर्गीय मानिसहरूको कल्पनाको ‘राष्ट्रवाद’ हामी माथि थोप्दैछन्। राष्ट्रवादको विभिन्न पहलुहरू नियाल्नु जरुरी छ। देशलाई एउटा खोक्रो मानचित्रसम्ममा मात्रै सीमित राखे यो ‘देश’ अमूर्त भएर जान्छ। देश त मानचित्र मात्रै होइन, यसमा बस्ने मानिसहरूलाई लिएर पो देश बनिन्छ त! देशलाई केवल झुठो गौरवको कुरासँग जोड़ेर मानिसभन्दा छुट्टै होइन तर देशमा बस्ने मानिसहरूको दुख-कष्ट, असन्तुष्टिको आवाजसँगै देश भनेर सबैलाई बुझाउने जिम्मा आज राजनैतिक कार्यकर्ता साथै विद्यार्थीहरूको काँधमा छ। विद्यार्थीहरूको यही आवाजलाई दबाउनको निम्ति आज केन्द्र सरकारले विभिन्न विश्वविद्यालयहरूको अन्त:विषय विभागहरू (Interdisciplinary departments)-लाई बन्द गरेर वा पैसाको कटौती गरेर (टी आई एस एस को वुमन स्टडिज विभाग बन्द हुने कगारमा छ, यसै क्रममा जे यु को स्कुल अफ वुमन स्टडिज पनि बन्द हुन् आँटेको छ। जे एन यु लगायत अन्य धेरैवटा विश्वविद्यालयहरूको एम.फिल. र पी.एच.डी.-को सिटहरू क्रमशै घटाइन्दै लगिँदैछ) उक्त कामलाई अझै दुष्कर बनाई दिएको छ। यसलाई मोदी सरकारको ब्रम्हाश्त्र भन्न सकिन्छ— “जहाँबाट विरोधको आवाज आउदैछ त्यस प्राणीको टाउकै काटि देउ।”

यसैले अब होस्, धेरै भयो! ब्राह्मणवादी, पितृसत्तात्मक, जातिवादी अनि असंवेदनशील भारतलाई लालनपालन नगरौँ!