प्रदूषण : चुनौती र समाधान

सुमित देवान

प्रदूषण एउटा गम्भीर समस्या भएर आएको छ।यो समस्या देशमा मात्र होइन विशवभरी नै एउटा गम्भीर मुद्दाको रूपमा खड़ा भएको छ। आज संसारभरि नैं प्रदूषणले गर्दा पर्यावरणको विनाश र फलस्वरूप मानिसको स्वास्थ्यमाथि नाना थरीको आक्रमण आइरहेको छ। यो समस्याको हल गर्न हरेक दिन असम्भव हुदैँ गइरहेको छ कारण दैनन्दिन पर्यावरणको क्षति भइरहेको छ। यसको कारणहरू त अनेक छन् तर मूल कारण भने मानिसहरूको अनियन्त्रित गतिविधि हो। विशेष गरी धनी मानिसहरू। प्राकृतिक धन त सबै मानिसको हो तर केही मानिसले यसलाई निजी पुँजी वृद्धिको निम्ति लुटेर ध्वस्त बनाएको छ। कम्पनीका विषाक्त रद्दी खोला नालामा फाल्छन्, विषालु धुवा खुला आकाशमा छोडछन् र हजारौँ सालमा पनि विघटित नहुने पदार्थको जमिनमा थुप्रो बनाउछन्। यसरि पर्यावरणको मूल्यमा धन कमाउछन् कम्पनी मालिकहरू र वातावरणलाई प्रदुषित पार्छन्। 

दिन प्रतिदिन ग्लोबल वामिंग लगातार बढीरहेको हामीलाई थाहा भएको कुरा हो। तर सरकार प्रदूषणलाई लिएर कतिको गम्भीर छ? त्यो त हामीले दिल्लीमा भएको दीपावलीको धटनाले नै थाहा पाउँछौ कि सरकार प्रदूषणलाई लिएर कतिको गम्भीर छ। हालैमा दीपावलीमा देशको राजधानी दिल्लीमा प्रदूषणको निराशाजनक चित्र अगाड़ी आएको थियो। दीपावली मा ज्यादा पटेका पड्काउनुको कारणले गर्दा बिषालु गैस वातावरणमा फैलियो त्यसैले दीपावलीको भोलिपल्ट समाचार पत्रिकामा डरलागदो स्थितिमा प्रदूषण पुगेको थाहा पायौं। दिल्लीमा दीपावलीको दिन वायु प्रदूषण सँग सँगै ध्वनि प्रदूषण पनि एकदम ज्यादा बढेको थियो। अर्को खबर पनि सुन्नुमा आयो कि दीपावलीको भोलिपल्ट देशभरि को विभिन्न अस्पतालहरूमा दमा, खोकी, इन्फेक्सन आँखा पोल्नु इत्यादिको बिमारीहरूको सङ्ख्या आश्चर्यजनक रूपले बढेको थियो।

WHO को एउटा रिपोर्ट अनुसार विश्वको 20 % प्रदिुषत शहरहरूमा 13 वटा शहर त केवल भारत को हो र देशको राजधानी दिल्ली सबै भन्दा प्रदुषित शहरहरूमा आउछँ। भन्नुमा त सरकारले देशमा प्रदूषण रोक्नुको नाममा धेरै प्रकारको कोसिसहरू चल्दैछ भन्छ।तर हामी देख्न सक्छौ कि अहिले सम्म कुनै पनि व्यवस्थाले केही खास काम गरेको छैन। दिल्ली एनसीआरमा फिलहाल प्रदूषणले गर्दा जनजीवनको हालत निकै गम्भीर छ। तर आनंद विहार र आसपासको क्षेत्रमा प्रदूषणले हवामा धुलोको मात्रा साल भरि एकै जस्तो हुन्छ। आनंद विहारको नजिक बसो बासो गर्ने मानिसहरूमा सबभन्दा ज्यादा नानीहरूलाई असर परेको छ। त्यहाँ धेरै जसो बालकहरूले नेबुलाईजर लगाउनु परिरहेको छ। कौशाम्बी(गाजियाबद)जुन आनंद विहार बस अड्डा देखि मात्र 280 मिटर टाडो छ र प्रदूषणले सबभन्दा ज्यादा प्रभावित भएको क्षेत्र हो। WHO को एउटा रिपोर्ट को अनुसार यो विश्वको सबभन्दा प्रदुषित क्षेत्रहरूमा एउटा हो। यहाँ सालभर प्रदूषणले हालत एकदम खरब रहन्छ। यसको केही कारण छ आनंद विहार बस अड्डामा साहिबाबाद औधोगिक क्षेत्र गाजीपुर को कूड़ाको पहाड़ अनि अरू राज्यहरूबाट आउने बसले आफू सँग ल्याउने धुलो। एनजीटी को दखल पछि आनंद बिहार बस अड्डा केही हत सम्म पक्का त भएको छ तर यो पहलले मात्र राहत पाउनुको उम्मीद छैन। दुखको कुरा के छ भने त्यहाँको मानिसहरूले घरमा पनि मास्क लगाउनु पर्छ। जानकारी अनुसार त्यहाका बासिन्दाहरूले न चाहदा चाहदै पनि प्रत्येक दिन 25 वटा सिगरेट जति धुआँ तानिरहेका छन्। दिल्लीमा प्रदूषण बढनुको अर्को कारण निजी गाडीहरू ज्यादा सङ्ख्यामा बढोतरी। दिल्ली जस्तो महानगरमा प्राईवेट गाडीहरूलाई पूरा तरिकाले प्रतिबन्द गरेन भने आउने दिनमा रोगको सङ्ख्या भयानक रूपमा बढनेछ र त्यस समय सरकारको हातमा रहेको आँड -ईवन फार्मुलाहरू बेकार हुने छ। 

यस्तो समयमा स्वीडेनले सारा संसारलाई यो समस्यासँग लड्नुको निम्ति एउटा नौलो उदाहरण दिएको छ। मानौं रात्रीमय घडीमा नयाँ किरण देखिएको छ। स्वीडेनमा प्राय ९९% घरेलु रद्दीलाई एक वा अर्को तरिकामा प्रयोगमा ल्याइन्छ। यसको मतलब हो कि त्यहाँ केवल १% रद्दी फ्यालिन्छ त्यो पनि उचित रूपमा ताकी पर्यावरणलाई हानी नपुगोस। स्वीडेनले प्राकृतिक स्थिरतालाई प्राथमिकता दिएको छ। यहाँको रद्दी देखि ऊर्जा बनाउने कार्य चालु भएको छ। यो ऊर्जा उत्पादन कार्यको निम्ति ३२ वटा विशेष कारखाना छन्। धेरै मात्रामा रद्दी भट्टीमा हालिन्छ र यसबाट जुन बाफ निस्किन्छ त्यसले जेनरेटर-टरबाइन चालु गरी बिजुली उत्पादन गरिन्छ। अर्को चाखलाग्दो कुरा के छ भने त्यहाँ रद्दी उत्पन्न गर्न माथि पनि जिम्मेवारी दिइएको छ। निजी घरको रद्दी होस् वा व्यावसायिक सङ्घको, रद्दी श्रोतमा नै अलग पार्ने व्यवस्था छ। वेस्टबाट रियुज, रिसाइकल र विघटित हुने थोक अल्लगिए कारखानाहरूमा रिसाईकल-को कार्य सजिलो हुन्छ। रियुज गर्नु सबैभन्दा सठीक अभ्यास हो। यसो गरे रद्दी उत्पादन श्रोतमा नैं घट्छ। रिसाइकल गर्दा ऊर्जा उत्पादन त हुन्छ तर यसको निम्ति पहिला कारखाना चलाउनु ऊर्जा लगानी हुनु पर्छ।

स्वीडेनले आफ्नो देशको वेस्ट मात्र नभएर यु.के., इटली, नोर्वे, आइरल्याण्ड बाट पनि वेस्ट आयात गर्छ ताकी उनीहरूको बिजुली उत्पादन कार्य चली रहोस्। पश्चिमी ढाचामा जसरि समानहरू फ्यालिनछ स्वीडेनले यस्तो व्यवहारलाई नकार्छ र समानहरू मरम्मत गरी फेरी प्रयोगमा ल्याउने पक्ष लिन्छ। यस्तो अभ्यासले गर्दा त्यहाँ यस्तो मजदूरवर्ग छन् जसले समान मरमत्तबाट आफ्नो रोजगार चलाउछन्। 

सारा संसारले स्वीडेनको वेस्ट म्यानेजमेन्ट प्रतिको यो क्रान्तिकारी दृष्टिकोणबाट केही सिख लिए प्राकृतिक विनाश केही हद थाम्न सकिन्थ्यो।