अमेरिकामा ट्रम्पको जीत

निकिता लामा

अमेरिकाको राष्ट्रपति पदको चुनावमा ७० वर्षीय पुँजीपति उम्मेदवार डोनाल्ड ट्रम्पको विजयले अमेरिकालाई मात्र नभएर सम्पूर्ण विश्वलाई नै चौकित बनाएको छ। अमेरिकाको लोकतन्त्रको लामो इतिहासमा सायद यो पहिलो चोटी हो कि राष्ट्रपतिको शपथ ग्रहणको अघि नै त्यसको विरोधको प्रदर्शन शुरु भयो अनि सम्पूर्ण राष्ट्रीय अनि अन्तर्राष्ट्रीय मीडिया चिन्तित भएको छ। अब उनले चुनाव जितेको छ तर हाम्रो सामु पनि भिन्न प्रकारको वाधा छ। सम्पूर्ण विश्वलाई नै थाहा छ कि नारीहरू, प्रवासीहरू अनि अल्पसंख्यक बारे उनको विचार कस्तो नराम्रो हो! उनको चाल चरित्र अनि कामहरू केहि समय अघि देखि पुरा जम्मै संसारलाई देखाउदै अनि बताउदै छ मिडियाले। सबै खबरहरूमा उनलाई कि जोकर कि त खलनायक पनि भन्दैछ। यस प्रकारको कुराहरू हरेक ठाउँ चुनाव प्रचारको एउटा माध्यम हो तर असुविधा के छ भने यसलाई नजरअन्दाज ग󰈀यो भने हामी त्यस मानिसको बारेमा केहि पनि जान्दैनौ, जो अब दुनियाको सबै भन्दा ठुलो अर्थव्यवस्था अनि सबैभन्दा मजबुत फौजी ताकतको मुखिया बन्न गइरहेको छ। अमेरिकी समाचार पत्र न्यू-यर्क टाइम्सले उनलाई अमेरिकाको इतिहासमा यस्तो ’प्रसिडेण्ट इलेक्ट’ भनेको छ, जो यस पदको निम्ति सबैभन्दा कम तयार छ!

उदारवाद बनाम कट्टरवाद/उग्र-राष्ट्रियतावाद

उनको विजयको अर्को पक्ष के हो भने मानिसहरू अब यो सत्य देखि अवगत भइसके कि समस्त विश्वमै घनिभूत हुदै गरेको आर्थिक सङ्कटहरूले गर्दा जसरी नानाथरिका रुढीवाद, कट्टरवाद, उग्र-राष्ट्रियतावाद वा चरम दक्षिणपन्थ वा नानाथरिका धार्मिक कट्टरवादको हावा चल्दैछ तथा गैर-राजनीतिक राजनेता अनि राजनैतिक पार्टीको भारी लोकप्रियता बढ्दैछ। 

यस्तोमा ट्रम्पको जित धेरै आश्चर्यजनक छैन। यसको विस्तृत चर्चा हामी अहिले गर्नेछौ। अमेरिकी राष्ट्रपति पदको चुनावमा प्राय यो देखाउने कोशिश गरिन्छ कि चुनावमा डेमोक्रेटिक अनि रिपब्लिकन उम्मेदवारहरू बिच कुनै ठुलो विचारको संघर्ष चल्दैछ। तर जमिनी हकिकतके हो भने त्यहाँको राजनीति प्राय विचारधारा विहिन नै छ। भित्री नीतिको केहि मुद्दाबाहेक अमेरिकी सत्ता प्रतिष्ठान बिच प्राय आम सहमतिनै पाइन्छ। ज्यादातर चुनाव खोक्लो अनि अर्थहीन हुन्छ तथा मिडियाको तड़क भड़कले समस्त चुनावी परिदृश्यलाई अझ गैर-राजनीतिक बनाइदिन्छ। यसैले जब यस चुनावमा रिपब्लिकन उम्मेदवारको रुपमा डोनाण्ड ट्रम्प चुनावको मैदानमा उत्र्यो तब अमेरिकी मिडियाले एक टेलीभिजन सेलिब्रिटी उद्योगपति तथा सम्पूर्ण रुपले गैर-राजनैतिक उम्मेदवारलाई त्यतिबेलासम्म पनि गम्भीरतापूर्वक लिएनन् जब सम्म उनि पार्टीको अधिकारिक उम्मेदवार घोषित भएको थिएन। वास्तवमा अमेरिकी चुनावमा कट्टरवादको नै दुइटा गुठहरू बिच लडाईं चलिरहेको थियो। डोनाल्ड ट्रम्पले रिपब्लिकन पार्टीको घोर दक्षिणपंथी तत्वलाई एकत्र ग󰈀यो साथै आफ्नो चुनाव अभियानमा ट्रम्पले मुसलिम र अरु आप्रवासीहरूको कारणले गर्दा अमेरिकाको नागरिकहरूको सुरक्षा अनि सांस्कृतिक अस्मिता माथि खतरा भएको बताउदै उनीहरूलाई अमेरिकामा पस्न देखि रोक लगाउने मांग गरे। सिमानामा पर्खाल बनाउने कुरा पनि गरे ट्रम्पले। सबै भन्दा ठुलो कुरा उनले अमेरिकाको गौरवको पुनर्स्थापना बारे कुरा गरे। उनले श्वेत अमेरिकिहरूको बेरोजगारी वा बेकारी जस्तो मुद्दालाई बडो आक्रामक तरिकाले उठाईरहेका थिए। त्यसै कारणले एउटा श्वेत मध्यवर्गको नायक बनेर उनि उभिए अनि जबर्दस्त समर्थन पनि पाए।

ट्रम्पको फॉसीवादको आर्थिक र सामाजिक पृष्ठभूमि 

आज यदि दुनिया भरमा कट्टरवाद, धार्मिक कट्टरता तथा फॉसीवाद हावी छ भने यसको कारण कहि न कहि अमेरिकी सत्ता प्रतिष्ठान नै जिम्मेवार हो। आज भारतमा सङ्घ परिवारको फासीवादलाई लिएर अमेरिकालाई केहि आपत्ति छैन। सम्पूर्ण यूरोप, अफ्रीका तथा ल्याटिन अमेरिकी देशहरू, फ्रान्स, नेदरल्याण्ड, अस्ट्रिया, स्वीडेन, डेनमार्क, हंगेरीमा नानाथरिका कट्टरवादी पार्टिहरू तथा नेताहरूको लोकप्रियता बढदै गएको छ। जसलाई अमेरिकी सत्ता प्रतिष्ठानको खुला समर्थन प्राप्त छ। यसको ठीक विपरीत भेनेजुएला, ब्राजील, ग्रीस जस्तो देशको प्रगतिशील सरकारहरूलाई लगातार अस्थिर पार्न, र ती सबै देशहरुमा उनीहरूको विरोधीहरूलाई लगातार सहायता पु󰈀याउनमा सदैव तत्पर भइरहेको हुन्छ अमेरिका। 

नब्बेको दसकमा सोवियत संघ तथा पूर्वीय युरोपको देशहरूमा समाजवादी सत्ताको पतन तथा सोभियत संघ विघटन पश्चात् तत्कालिन अमेरिकी राष्ट्रपति रेगलले पुरा साहससित कोल्ड वर वा शित युद्ध जितेको दावा ग󰈀यो अनि अमेरिका एकल महाशक्तिको रुपमा उभियो। ‘इतिहासको अन्त’ तथा ‘पुँजीवादको अन्तिम विजय’-को घोषणा गर्न थालियो। तर यो स्थिति धेरै दिन चल्न सकेन। छिटै अमेरिका आफ्नो मित्र राष्ट्रहरूसंग दुईवटा गल्फ वर वा खाडी युद्धमा होमियो। यी दुइवटै युद्ध मानवता प्रति सबैभन्दा ठुलो अपराध थियो। पहिलो युद्ध त अमेरिकाले खाड़ीमा पेट्रोलियममा वर्चस्वको लागि लडेको थियो। ‘अमेरिकी जीवन शैली’को रक्षा (संसारको कुल पेट्रोल उत्पादनको 80 प्रतिशत पेट्रोलको उपभोग अमेरिका एक्लैले गर्छ)को नाममा लाखौ मानिसहरूको रगत बहाइएको थियो। यसको प्रतिक्रिया स्वरूप 9/11 को घटना भयो र त्यसपछि उसले अफगानिस्तान र ईराकमा सैन्य कार्यवाहिहरूमा उल्झिनु प󰈀यो जसले अमेरिकाको आर्थिक रूपले कमर भाची दियो। 

यस युद्धहरुका परिणामस्वरूप समस्त एशिया, अफ्रीका तथा यूरोपमा अलकायदा, तालिबान, बोको हरम जस्तो अनेकौं आतंकवादी संगठनहरूको जन्म भयो। शुरुमा अमेरिकाले नै थुप्रै संगठनलाई आर्थिक र सैनिक सहायता दिएर सोवियत संघको खिलाफ उभाएको थियो। तर आज यहि संगठन अमेरिका अनि सम्पूर्ण विश्वको लागि ठुलो खतरा बनेर गएको छ। सीरिया, लिबिया अनि इराकमा सक्रिय आई.एस्.आई.एस वा इस्लामिक स्टेट नामक आतंकवादी मुस्लिम कट्टरवादी संगठनको गतिविधिहरूले सम्पूर्ण यूरोप, अमेरिका, अफ्रीका तथा एशियासम्मलाई हल्लाई दियो। अमेरिका तथा उसको सहयोगी गठबंधन देश रूस, जापान, ब्रिटेन, फ्रांस आदिमा मानवरहित ड्रोन विमानहरूले आई.एस्.आई.एस-लाई समाप्त गर्नको लागि उनीहरूको क्षेत्रमा भयानक बमबारी गरिरहेका छन्। जसले सारा संसारमा अस्थिरता पैदा गरेको छ। यी युद्धरत देशहरूबाट असंख्य शरणार्थी यूरोपीय देश तथा अमेरिकामा आइरहेका छन् तथा भारी सामाजिक आर्थिक असंतुलन पैदा गरिरहेका छन्। आज यदि यूरोप तथा अमेरिकामा भारी मात्रामा शरणार्थी पुगिरहेका छन् भने यसको लागि कही न कही उसैको (अमेरिका) युद्ध उन्मादी तथा वर्चस्व कायम गर्ने नीति नै जिम्मेदार छ।

डोनाल्ड ट्रम्प तथा युरोपेली देशहरूको अन्य कट्टरवादी नेताहरुले यस स्थितिको फायदा उठाएर आप्रवासिहरू खिलाफ घृणा फैलिरहेका छन्। ट्रम्पलाई इस स्थितिको जबरजस्त फाइदा भयो। आज अमेरिकाको सामाजिक, आर्थिक संकट निरंतर बढ्दै गइरहेको छ। छिटो छिटो आउने मन्दीले उसको आर्थिक तन्त्रलाई अझ संकट ग्रस्त गरिरहेका छ। कसैले भन्न सक्छ र कि आज १९३० जस्तै आर्थिक संकट छैन र फासीवाद आउन सक्दैन? आज सैन्य ताकतको बलमा अमेरिका विश्वको सबै भन्दा शक्तिशाली देश भएता पनि आर्थिक रूपले उ संसारको सबैभन्दा बेसी ऋण बोकेको देश बनेर गएको छ। सन् २००८ मा ’सबप्राइम संकट’को कारणले लाखौ अमेरिकीले बेराजगारी तथा गरीबीले ग्रस्त थिए। एकतिर अकुपाई वलस्ट्रिट सङ्घर्षमा त्यस गुनासो प्रतिबिम्बित भएको थियो, अर्कोतिर आज चुनावमा त्यही ‘क्राइसिस’ बेलाको सत्ताधारीहरुको विरोधमा सङ्कटग्रस्त मानिसहरूले डोनाल्ड ट्रम्पलाई भारी समर्थन दियो। लगभग १०० वर्ष पहले अमेरिकी सिनेटर ’बेवरीज’ले विश्व अर्थव्यवस्थामा अमेरिकी वर्चस्वको महात्वाकांक्षाहरूलाई हावा दिदै भनेका थिए “के हाम्रो केहि मिशन छैन? के आफ्नो सहजनहरु प्रति हाम्रो केहि कर्तब्य छैन? हवाईद्वीप समूह हाम्रै हो, पोर्ट रिको हाम्रै हुने वाला छ, क्यूबाको मानिसहरूको अनुरोधमा अन्ततः क्यूबा पनि हाम्रै भैहाल्ने छ, पूर्वी देशहरूमा, यहासम्म कि एशियाको प्रवेशद्वार फिलिपिन्स सम्म हाम्रो उदार सरकारको झण्डा पुग्नु छ। हामी धरतीको कुनैपनि भागबाट आफ्नो कदम हटाउन सक्दैनौ, जहाँ विधाताले हाम्रो झण्डा एकपल्ट गाडी दिएको छ।’’ अमेरिकी साम्राज्यवादको यो दबदबा अब टुक्रिंदै गइरहेको छ— क्यूबा, ईरान जस्तो शत्रु देशहरू संग उसलाई उनिहरूको सर्तमा समझौता गर्नु परिरहेको छ। उत्तर कोरियाको परमाणु तथा मिसाईल कार्यक्रमहरूमा अमेरिका रोक लगाउनमा असक्षम रहेको छ। जापान, चीन, रूस, भारत, ब्राजील, मैक्सिको जस्तो देश पनि आज बडो अर्थव्यवस्थाहरूको रूपमा उभ्रिरहेका छन् तथा साम्राज्यवादी लूटमा अमेरिकासित समान रूपमा साझीदार बनिरहेको छ साथै आर्थिक रूपमा अमेरिकी वर्चस्वलाई चुनौती दिरहेको छ। डोनाल्ड ट्रम्प यी ‘आत्म गौरव’को चेकलाई भजाउनमा सफल रहेको छ।

ग्लोबलाइजेसन विरुद्ध प्रतिक्रिया

१९८० पश्चात लागु गरिएको ग्लोबलाइजेसन वा भूण्डलीकरणको नीतिहरूले दुनियॉ भरिमा विषमता तथा असमानता बडेको छ। भूमण्डलीकरणले कतिपय मानिसहरूको लागि अवसरको ढोका खोलेको छ, उनीहरूको पुंजी बढेर गएको छ, तर ज्यादातर मानिसको लागि यो गरिबीको बदहाली लिएर आएको छ। यसमा विजयी हुने कम्ती छन्, तर गुमाउनेहरू धेरै छन्। हरेक उभ्रिरहेको अर्थव्यवस्थामा मध्यमवर्ग ‘सुपररिच’ र ’अल्ट्रारिच’ मतलब अत्यन्त धनाढ़्य मानिसहरू विजेता बनेको छ, अनि औद्योगिक देशहरूमा कामगार व निम्न मध्यवर्ग अनि विकासशील देशहरूमा गरीब अनि समाजमा हेपिएको मानिसहरू वन्चित भएका छन्। यूरोपीय संघको देशहरूहरूमा त झन बेरोजगारीको औसत हरेक देशको कुल कार्यबल भन्दा १० प्रतिशत ज्यादा छ। जबकि यूनान तथा स्पेनमा यो ऑकड़ा 20 प्रतिशत सम्म रहेको छ। विकसित देशहरूमा पनि ब्लूकालर व व्हाइट कालर कामगारहरूको वार्षिक आमदानीले मात्र एकप्रकारको स्थिरता बनाइरहेको छ। अमेरिकामा १९७० को दशक बाद नै लगभग ९० प्रतिशत कामगारहरूको वास्तविक मजदूरीमा केहि वृद्धि भएको छैन। भूमण्डलीकरणले ‘रोजगार-विहीन विकास’को नयाँ अवधारणा पैदा गरेको छ। सबै मिलाएर वास्तवविकता के हो भने आर्थिक उदारीकरणको नीतिहरूले सबै देशहरूमा समाजलाई आन्तरिक रूपमा छुट्टाउने काम गरेको छ। अमेरिका तथा संसार भरिमा यस्तो देखिंदैछ कि आर्थिक असमानताको कारणले जुन जगह खाली भएको थियो त्यसलाई दक्षिणपंथी नेता तथा उग्र राष्ट्रवादी पार्टिहरूले भरिरहेको छ। उनीहरूले मुख्य धाराको राजनीतिक पार्टिहरूको विफलतालाई नदर्शाएर सत्ता प्रतिष्ठानको खिलाफ मानिसहरूलाई रिस र घृणालाई हावा दिरहेको छ। उनीहरुको राजनैतिक प्रवृत्ति अवसरवाद अनि मानिसलाई लोभाउने कुरोमाथि टिकिरहेको छ। अमेरिका अनि यूरोपको थुप्रै देशहरुमा रोजगार अनि मजदूरी सम्बन्धि क्षेत्रहरुमा प्रवासिहरूको मुद्दा उठ्यो, र कट्टरपन्थी उग्र राष्ट्रियतावादीहरुको पक्षधर माहौल बनाउनुमा यसले अहम भूमिका निभायो। यहि प्रकारले प्रवासन खिलाफ विष वमनको लागि बडो चालाकीसँग सांस्कृतिक पहचानलाई हावा दियो। इस्लाम विरोधी भावनालाई उभार्नको लागि धार्मिक रूढ़िवादको याद गरायो। तर रोजगार र अर्थसङ्कटको स्वरूप के हो, जरा कहाँ छ— यो कुरा तिनीहरुले कहिलेपनि भन्दैनन्। 

आज आर्थिक उदारीकरणको नीतिहरूले सम्पूर्ण राजनीतिलाई विचारधाराविहीन बनाउनुमा महत्वपूर्ण भूमिका निभाएको छ। यदि आज ‘लिंकन तथा जैफरसन’ को देशमा एक घोर दक्षिणपंथी अनि गैर-राजनीतिक व्यक्ति राष्ट्रपतिको पदमा आसीन हुन्छ, तब हामी स्वयम यो निर्णय गर्न सक्छौ कि यसको लागि कुन नीतिहरू जिम्मेवार हो अनि किन नव-उदारवाद विरुद्ध वैश्विक संघर्षको आवश्यकता छ।