केरलामा प्रथम सबै-महिला ट्रेड युनियनको पंजीकरण

विवेका गुरुङ

धेरै वर्षको पितृसत्तात्मक आधिपत्यलाई चिरेर आशाको घाम झैँ झुल्किएका छन् केरलाका खजिकोट नामक स्थानका महिला श्रमिकहरू। पोहोरसाल केरलाको मुन्नार जिल्लाको चियाबारीहरूमा महिला मजदुरहरूको जुझारु सङ्घर्ष हामीले प्रत्यक्ष गरेको थियौँ। यस वर्ष केरलाकै अर्को ठाउँमा सबै महिला ट्रेड युनियन गठनको कुरा निकै चाखलाग्दो छ। खजिकोटका महिला श्रमिकहरूले जनवरी 2016-मा आफूलाई सरकारी रूपमा दर्ता गरेर पेंकुट्टू नामक सङ्गठन आज भारतको पहिलो सबै-महिला ट्रेड युनियन (all-women trade union) बन्न पुगेको छ। 

2010 मा एस.एम. स्ट्रिट-मा नारीहरूको लागि बनाइएको शौचालय बन्द गर्ने सरकारको आदेश हुँदा पी. भि.जि. नामक महिलाले आफ्नो अरू महिला साथीहरूलाई गठित गरी यस्तो आदेशको पूर्ण रूपले विरोध गरे। यसरि उनीहरूको सङ्घर्षको गाथाको शुरुवात भयो। उनीहरूको लडाइको सफलता स्वरूप सरकारले शौचालय बन्द नराख्ने र साथै अझै 10 वटा त्यस्ता शौचालयको निर्माण गरी दिए।

समय बित्दै जाँदा पेंकुट्टूको सदस्यहरूको सङ्ख्या बढ्दै गयो र यस कुरामा चाखलाग्दो के छ भने यी सदस्यहरू विभिन्न श्रम क्षेत्रसँग सम्बन्धित थिए, जस्तै घरेलु सेवा, सफाई कर्मचारी, वस्त्र सिलाई र पसल, इत्यादि। यसो हुनाले पेंकुट्टूले नारीहरू सम्बन्धित श्रम क्षेत्रमा हुने समस्याग्रस्त मुद्दाहरूलाई चर्चामा ल्याउन सफल भए र वकिल अनिय्मा मायारथको भनाइ अनुसार यो नै उनीहरूको सबैभन्दा राम्रो र फाइदाजनक कुरा हो। आज पेंकुट्टूद्वारा महिलाहरू आफूलाई झेली रहेका समस्याहरूको संयुक्त रूपमा विरोध गर्न सक्छन्। नारीलेनै आफ्नो समस्या रामरी बुझ्न सक्छ भन्ने कुरो त सबैलाई थाहा छ। र उनीहरूको समस्याको समाधान केवल एकजुट भएर मात्र हुन्छ भन्ने कुरा डिसेम्बर 2014 मा पाँच जना युनियनका महिला मजदुरहरूले कपडाको रिटेल सेक्टरमा हड्ताल गरे। 

कुनै पनि ब्रेक बिना 8-12 घन्टासम्म उभिएर ड्युटी गर्न पर्थ्यो सेल्स डिपार्टमेन्टमा काम गर्ने महिलाहरूले। उनीहरूलाई एक्कैछिन बस्ने सम्म अनुमति थिएन। यो हड्ताल 100 दिन भन्दा ज्यादा दिनसम्म चल्यो अनि सयौँ विरोध प्रदर्शनकारीले यसलाई समर्थन गरे। अन्त्यमा तिनीहरूको दुईवटा माँगहरू पुरा गरियो। केरेला शोप्स एण्ड कमर्सियल एक्ट, 1960 लाई संशोधित गरेर सेल्समा खटिएको व्यक्तिले अब केही क्षण बस्ने अनुमति पाए। ‘सित्तैमा केही पनि पाइन्दैन, कि त त्यसको लागि काम गर, कि त लडाई गर भने’ झैँ पेंकोट्टूको लागि पंजीकरणको प्रक्रिया ठुलो चुनौती भएर आयो। यो असंगठित क्षेत्रको सबै महिला ट्रेड युनियनलाई पंजीकरण दिने पक्षमा व्यवस्था थिएन तर धेरै तर्क-वितर्क गरेर अन्य सङ्गठन जस्तै SEWA आदिको उदाहरण दिएर मात्र पंजीकरण कमिटिले जनवरी 2016 मा उक्त ट्रेड युनियनलाई पंजीकरण दियो भनेर वकिल अनिय्मा मायारथले बताइन्। 

आज यो युनियनमा 10000 जना सदस्यहरू छन् जसमा कपडाको रिटेल सेक्टर, नर्सिंग सेक्टर, आगनवाडी अनि कुदुम्भाश्रीका मजदुरहरू छन्। पेंकोट्टूले अहिले त पुरुष मजदुरहरूलाई पनि आफ्नो सङ्गठनको सदस्यता दिँदै छन्। तर 75% कार्यकारिणी सदस्य भने महिलानै रहने छन्। यिनीहरूको यो कष्टदायक यात्राको फल तर यिनीहरू देशभरिको मानिसहरूको प्रशंसाले पाए अनि देशभरिको मजदुरहरूको निम्ति यिनीहरू उदाहरण भए। 

यहाँबाट सबैभन्दा ठुलो पाठ लिनुपर्ने के हो भने महिलाहरूको समस्या टुक्रा टुक्रामा होइन तर समग्रतामा बुझ्नु पर्छ। सबै महिला ट्रेड युनियनको सदस्यहरूको विविधताले गर्दा यसले विभिन्न समस्याहरूको राम्रो समाधान गर्न सक्यो, महिला मजदुरहरूको समस्यालाई उनीहरूको अवस्थादेखि अलग पारेर हेर्न सकिन्दैन। त्यसैले यो पहललाई नारीवादी दृष्टिकोणबाट पनि हेर्न सकिन्छ, कारण समस्या समाधान गर्ने उद्देश्यले यी महिलाहरूको जीवन र अनुभवलाई केरकार गर्ने मौका पाए यी महिलाहरूले। त्यसैले महिलाहरूको आफ्नो अधिकार र स्वाभिमानको लडाइमा यो पहल महत्त्वपूर्ण छ।