सम्पादकीय : अगस्ट-सेप्टेम्बर २०१४

प्रतिक्रियाको र प्रतिवादको दुनियाँ

देशमा नरेन्द्र मोदीको नेतृत्वमा भाजपा सरकार आए भने देशको श्रमजीवी मानिसहरूको जीवनमाथि आक्रमण झन् बढ्नेछ— यी कुरामाथि पहिलादेखि नै कुनै सन्देह थिएन। सत्तामा बस्नु बित्तिकै त्यसको प्रमाण हामी दिनहुँ भेटिरहेका छौं। अहिले आएर किन देशी-विदेशी पुँजीपतिहरूको सरकारलाई नरेन्द्र मोदीले अप्नाएको कठोर कदमहरूको खाँचो पऱ्यो? यो प्रश्नको उत्तर खोज्दा देशभित्र मात्रै सीमित रह्यौ भने समस्याको जम्मै चित्र हामी देख्न सक्दैनौं। मोदीको सरकार जुन झुकावहरू लिएर उपस्थित भएको छ त्यसलाई स्पष्टरूपमा फासीवादी झुकाव भन्न सकिन्छ। इतिहासमा— पुरै संसारको इतिहासमा यस्तो फासीवादको जन्म बारम्बार भएको छ अनि त्यसको विरुद्धमा प्रगतिवादी मानिसहरूको वीरतापूर्ण सङ्घर्षको पनि एउटा सुनौलो परम्परा छ। सरकार र कर्पोरेट संस्थानहरूले एक-अर्कासँग मिलेर फासीवादलाई जन्म दिन्छन् त्यतिबेला, जब पुँजीको मालिकहरूले आफ्नो पुँजी निवेशमा डरलाग्दो सङ्कटलाई सामना गर्न पर्छ अनि निवेशी पुँजीको (फिनान्स कापिटल) तर्फबाट सबभन्दा सङ्कीर्ण राष्ट्रियतावादी अनि सबभन्दा आतङ्कवादी एकाधिपत्यको रूपमा फासीवादको उपस्थिति हुन्छ। हामी जम्मै संसारको हलचल हेर्यौं भने यसको ठिक व्याख्या भेट्न सक्छौं। 

वैश्यिक पुँजीको नजरमा भारत त महत्वपूर्ण छदैछ— त्यसकारणले पुँजीवादको सङ्कटको डरलाग्दो पञ्जा यहाँ पनि पर्न थाल्यो अनि कैयौँ समस्याले पीडित देशी-विदेशी पुँजीको मालिकहरूले नरेन्द्र मोदीद्वारा नै उनीहरूको स्वार्थ पुरा हुन्छ भनी ठानेर उनलाई जिताउन आफ्नो पुरै शक्ति लगायो र प्राथमिक सफलता पनि प्राप्त गऱ्यो। संसारको विभिन्न देशमा, विभिन्न क्षेत्रमा सँगसँगै पुँजीको निवेश-सम्बन्धित सङ्कट, मानिसहरूका विरोध-विद्रोह र जनताको जुझारु शक्तिको उभ्याईसितै नानाथरीका फासिस्ट शक्ति पनि उभिन थालेको छ।

हालैको युरोपेली युनियनको चुनावमा यो प्रतिबिम्बित भएको छ। केही वामपन्थी-प्रगतिशील-मध्यवामपन्थी शक्तिहरूको जितको साथसाथै डरलाग्दो वृद्धि भएको छ नव -नाजी शक्तिहरूको पनि। फ्रान्सको ‘फ्रन्ट न्याशनल’ देखि लिएर डेनमार्कको ‘पिपल्स पार्टी’ वा ग्रीसको ‘गोल्डेन डन’ देखि हंगेरीको ‘जब्बिक’— युरोपेली युनियनको प्रतिनिधिमण्डलमा विभिन्न देशहरूमा यस्ता कमसेकम ९ वटा नव-नाजी शक्ति निर्वाचित भएका छन्... यीमध्ये कसैको हातमा स्वस्तिक चिह्नको नक्सा कोरिएका छन्, कसैले घुसपैठीहरूलाई निकाल्नको निम्ति भाइरस उपयोग गर्ने कुरा गरिरहेकाछन्, कसैले त देशदेखि सबैजना मुसलमान मानिसहरूलाई धपाउने बात धरी उठाउदैछन्— कत्तिको भनाई के छ भने—“असलमा युरोप सेतो मानिसहरूको निम्ति हुनपर्ने, एउटा देश हुनुपर्ने एउटा विशुद्ध रगतको मानिसहरूको”!

फासीवादी झुकाव छोडेर तानाशाहीको कुरा गरौँ भने अफ्रिका देखि ल्याटिन अमेरिका, दक्षिण-पूर्वी एसिया देखि मध्यपूर्व — तानाशाहीको विरुद्ध विरोधको आगोमा जल्दैछ भने सेना, साम्राज्यवादी शक्तिहरूका मद्दतले झन् बलियो तानाशाही, र शोषण-दमन आजको विशिष्टताको रूपमा अगाडी आएको छ। मिश्र तर्फ हेर्नुहोस्— लामो समयदेखि तानाशाही गर्दै आएको होसनी मुबारकलाई ताहरीर स्कोयरमा भएको विशाल जन आन्दोलनद्वारा सत्ताच्यूत गरेपछि पहिला सेनाले सत्ता पक्रियो, त्यसपछि मुस्लिम ब्रदरहुड भन्ने पार्टी सत्तामा आए तापनि उनीहरूलाई सत्ताच्युत गरेर सेनाले सत्तालाई आफ्नो जकडमा लिएको छ— जसको नतिजा कहिले व्यापक राजकीय दमन, कहिले आन्दोलनमा भाग लिने ‘अपराध’को दण्ड स्वरूप पाँच सय भन्दा बेसी मानिसलाई फाँसीको आदेश, कहिले पत्रकारहरूलाई बिना-कारवाही नै जेलमा थुनिदिनु— चरममा पुगेको छ तानाशाहीको अनुहार अनि यसैगरी जुन मजदुरवर्गले ताहरीर स्कोयर आन्दोलनमा ठोस भूमिका निभाएका थिए, उनीहरूमाथि सत्ताले निर्मम आक्रमण गर्दै भयावह नीतिहरू लादेको छ। यो चित्र ट्युनिसिया देखि लिएर बाहरिन— सबै ठाउँमा नै एकैजस्तो छ। लिबिया वा सिरिया जस्ता ठाउँमा साम्राज्यवादी शक्तिहरूका मद्दतले विद्रोही गुठहरूलाई जन्म दिइरहेको छ, इराकमा उफ्रिरहेको छ विरोधी आतङ्कवादी गुठ— यी सबै नै हो सत्ताको विन्यासमा हेरफेर ल्याउनलाई देशी-विदेशी पुँजीपतिहरूका नानाथरीका ब्लुप्रिन्ट। ठोस कुरा के हो भने उनीहरूका बर्चस्वलाई अझै तीव्र गर्नु, खटिखाने मानिसको आवाज, प्रतिरोध र आर्जन गरेको अधिकारहरूलाई तोडमरोड गरेर मुनाफाको पहाडलाई झन् ठुलो पार्नु नै यी पुँजीपतिहरूको अन्तिम लक्ष्य हो। 

तर यो चित्र जत्ति नै धमिलो होस्, शासकहरू वा मालिकवर्गको पकड जत्ति नै बलियो बनोस्, खटिखाने मानिसहरूका प्रतिरोध र विकल्पको सोचमा नै अल्मलिरहेका छ जम्मै संसार। यस्तो होइन कि श्रमजीवी मानिसको मुक्ति आन्दोलनले अहिले नै एउटा स्पष्ट लक्ष्य देख्न सक्छ, तर सँगसँगै यो पनि साँचो हो कि जसरी एक दशक अघि ‘पुँजीवाद नै दुनियाको अन्त हो’ भन्ने कुरा संसार भरि नै फैलिएको थियो— त्यो कुरा पनि डरलाग्दो रूपले ध्वस्त भइसकेको छ। मालिकवर्गको आँखाको पुतली आजको पुँजीवादी व्यवस्थालाई आज हजारौँ प्रश्नचिह्नको अगाडी सम्मुखिन हुन परेको छ । 

पर्यावरण बाहेक यो संसारको सबै सम्पदाको स्रोत हो श्रमशक्ति। पुँजीवादी उत्पादन व्यवस्थाद्वारा यो काम जम्मै संसारमा सङ्गठित भइरहेको छ। तर जसले यसलाई सञ्चालन गरिरहेकाछन्, उनीहरूका यो कामको चालिकाशक्ति (driving force) मानिसको प्रयोजन मेटाउनु होइन, त्यो हो व्यक्तिगत मुनाफा सृष्टि गर्नु। त्यो तर्फबाट हेर्यौं भने वर्तमान पुँजीवादी व्यवस्था बहुसङ्ख्यक साधारण मानिसको प्रयोजन र स्वार्थको विरोधी हो। तर यो विषय झन् जटिल हुँदैजान्छ किनभने पुँजीपतिहरूले उनीहरूका मुनाफालाई अझै बेसी उत्पादनको लागि पुनःनिवेश गर्दछन्। व्यक्तिगत उपभोग भन्दा उनीहरूका धेरै बेसी ध्यान पुँजी र मुनाफालाई निरन्तर बढाउनमा रहन्छ। मानवसभ्यताको इतिहासमा मानिसको प्रयोजनलाई मेटाउनको निम्ति एउटा सङ्गठित प्रक्रियाको हिसाबले पुँजीवादले अहिलेसम्म नै एउटा ठुलो समयकालदेखि मानिसको श्रमशक्तिको उपयोग र प्राकृतिक सम्पदा माथि बर्चस्व कायम गर्दै आएको छ। यो नियमवद्ध शोषण-लुटको व्यवस्थाको अन्त केवल खटिखाने जनताको राज कायम गर्ने बाटोबाट नै आर्जित हुनसक्छ। 

अनि त्यो बाटोमा हिड्दा सैद्धान्तिक कुराको निर्जिवताले होइन, जीवनको जीवन्तताले त्यसको प्रमाण दिइरहेकाछन् संसारका मानिसहरू— अमेरिकामा अकुपाई वाल स्ट्रीट आन्दोलन देखि लिएर अरब वसन्त, युरोपको देशहरूमा रंगीविरंगी प्रतिवाद-प्रतिरोधहरू, ग्रीसमा आर्थिक मन्दीको विरुद्धमा, तुर्कीमा तथाकथित् ‘विकास’ विरुद्ध, ल्याटिन अमेरिकामा नव-उदारवादको नयाँ नयाँ आक्रमण विरुद्ध अभूतपूर्व आन्दोलनहरू उभ्रीरहेको छ। यी लडाइहरूमा खटिखाने मानिसको भागीदारी र भूमिका त छदैछ, त्यससित मजदुरवर्गको आफ्नो सङ्घर्षको विभिन्न सुनौलो इतिहास पनि अहिलेको समयमा नै बनिरहेको छ। बङ्गलादेशको गार्मेन्ट मजदुरहरू राजमार्गमा ओर्लीएका छन्, दक्षिण अफ्रिकाको खानी मजदुरहरूले गोली खाँदै प्राण दिंदैछन्, ग्रिस-अर्जेन्टिनाको श्रमिकहरूले कारखाना आफ्नो हातमा लिँदै आफुलेनै चलाइरहेका छन्, चीनको मजदुरहरूले युनियनको आडमा आफैले एक पछि अर्को हड्ताल आयोजन गरिरहेका छन्, अमेरिका देखि लिएर धेरै देशहरूमा आप्रवासी मजदुरहरूले उनीहरूका ज्याला र सम्मानको लागि बलियो आवाज उठाइरहेका छन्— यस्तै हो अहिले दुनियाँको कुनाकुनाबाट आइरहेको विरोधको ताजा नक्साहरू। 

यस्तो होइन कि अहिले नै बदलिनेछ संसार। तर पुँजीवादले, मालिकवर्गले जसरी आफ्नो वर्चस्व र शोषणलाई निर्विवाद र चिरस्थायी गर्न चाहन्छ— त्यसको जबर्दस्त जवाफ दिँदै प्रतिरोधको बाटोमा हिडिरहेका छन् संसारको ठाउँठाउँमा मजदुरहरू। सच्चा गणतन्त्रलाई खोज्दै बाटो हिडिरहेका जनताले स्वाभाविक रूपमा नै आन्दोलन र आन्दोलनको सङ्गठनभित्र गणतन्त्रको नानाथरीका विचित्र व्यवहार आत्मसात् गरिरहेका छन्। अकुपाई आन्दोलन देखि ग्रीसको ’सिरिजा’, ब्राजिलको परिवहन श्रमिक देखि थाइल्यान्डको विद्रोहीहरूले आन्दोलनको दिशा, स्लोगन, रूप र गणतन्त्रको व्यवहार लिएर नानाथरीका सिर्जनात्मक अनुशीलन गर्दैछन्— त्यसको पुनरावलोकनले पनि हामीलाई विकल्प लडाई र समाज निर्माणको सङ्घर्षमा प्रेरणा र तत्व पुर्याउनेछ। आमजनताको बित्त-सम्बन्धी लडाइहरू, तानाशाही विरुद्ध सङ्घर्ष, साम्राज्यवादी आक्रमण विरुद्ध आन्दोलनको साथसाथै समाजको विभिन्न अंशको सङ्घर्षहरू— लैङ्गिक अत्याचार र असमानताको विरुद्ध, प्रान्तीय यौन परिचयको मानिसहरूका अधिकार स्वीकृतिको मांगमा, पर्यावरण लिएर विभिन्न सर्तको पक्षमा, उत्पीडित राष्ट्रियताको अधिकार लिएर विभिन्न विचित्रतापूर्ण सङ्घर्ष पुरै संसार भरिनै फैलिएको छ र बन्दैछ— यी सबै नै हो हाम्रो शिक्षाको स्रोत, हाम्रो हिडाईको प्रेरणा।