स्वतन्त्रता
संघर्षमा
हामी सबैलाई थाहा भएको कुरा हो कि संसार भरि नै गोर्खा जातीलाई ‘वीर’ भनी सम्बोधन गरिन्छ। शासकहरूले जसरी परिभाषित गर्छ, आधिपत्यवादी कथनमा त्यसलाई नै ‘वीरता’ भनी चिन्हित गर्छ। यो कथन चाँही व्यापकरुपमा राष्ट्रवादी कल्पनामा 'भारतीय राष्ट्रियता'को पहिचानसँग जोडिएको एउटा धारणा हो— जहाँ गोर्खाहरूलाई देखिन्छ भारतीय भन्ने परिचयको बाहिर रहेको एउटा राष्ट्रियताको हिसाबले। उनीहरूले नै 'वीर' भन्ने अभिधा पायो जसले त्यस समयको शासकहरुको स्वार्थमा काम गरेको थिए। शासकको दण्ड हात फेर्न सँगै यो अभिधाको पनि बदल हुनजान्छ। १८५७ को सिपाही विद्रोहको समयमा गोर्खाहरूले ब्रिटिस 'प्रभु'हरुसँग इमानदार रहेर जंगबहादुर राणाको नेतृत्वमा 'विद्रोही'हरूलाई दमन गरेको थिए, यद्यपि शुरुमा हल्ला फैलिएको थियो कि गोर्खा सेनाहरूले विद्रोहीहरुसँग योगदान गरेकाछौं, तर अन्तसम्म उनीहरूले ब्रिटिसकै विश्वस्त रह्यो। कुख्यात जालिवानवाला वाग हत्याकाण्डको समयमा जेनरल डायरको आदेश अनुसार गोर्खा रेजिमेन्टले निर्ममतापूर्वक प्रतिवादीहरू माथि गोलि ठोकिएको थियो। यो सबै देखेर जवहारलाल नेहरुले एकपल्ट भन्नुभयो, "गोर्खा रेजिमेन्टलाई भारत महासागरमा डुबाई दिनुपर्ने"। यो प्रचलित इतिहासले कुनैपनि प्रकारले गोर्खा जातिको सम्मान बढाउदैन, बरु लाज चै बनाउछ । यसको पछि गएर ‘स्वतन्त्र भारतका’ शासकहरुले फेरी गोर्खा जातिलाई आफ्नो ‘कठपुतली’ जस्तै गरी प्रयोग गर्यो अनि ‘रणप्रिय जाति'को हिसाबले उनीहरूका पहिचान चल्दै गयो। गोर्खाहरूका परिचयको यो औपनिवेशिक निर्माणलाई, जो अहिलेपनि जारी छ, त्यो चाँही हाम्रो तर्फबाट त्याग्नु जरूरी छ। (प्रभुहरुको निम्ति) जम्मै संसारभरि देशहरूको सीमामा लडाई गर्ने 'गौरवमय' चित्र चाँही योसँग एकदमै मिल्दैन जब गोर्खाहरुले आफ्नो आत्मपरिचयको स्वीकृतिको माग उठाएकोले उनीहरूलाई प्रभुहरूका दमन-उत्पीडनको सामना गर्नु परिरहेको छ। ती मानिसहरूको बलिदानलाई हामीले कहिले पनि नभुलौ, तर इतिहासको अर्को पन्ना पल्टाएर पनि हेर्ने गरौ।
-----------------------------------------------------------------------------------
अर्कोतिर, प्राय त्यही समयमा देशभरिमा नै स्वदेशी आन्दोलनको जुयार आयो।
बङ्गभङ्ग विरोधी आन्दोलनले यो जुयारलाई अझै बलियो पार्यो। देशभरिका तथाकथित शिक्षित
समुदाय सँगै आम मानिसहरूले पनि ब्रिटिस विरोधी सङ्घर्षमा ओर्लिनु थाल्यो। त्यसैको तरङ्गमा गोर्खाहरु पनि बाँधिन पुगे। देशको हरेक कुनाबाट
एकपछि एक स्वतन्त्रताकामी पत्रिका प्रकाशित हुनथाल्यो। सन् १९०७मा कोलकाताबाट
“गोर्खा सैनिक” नामक यस्तै एउटा पत्रिका प्रकाशित भयो। प्रीतिमान थापा यस नेपली
पत्रिकाको सम्पादक थियो भने, हान सिंह थापा प्रकाशक थियो। प्रीतिमान थापाले गोर्खा सैनिकहरुलाई
ब्रिटिसहरुको विरुद्ध लड्ने आहवान गरे। उनको यस्तो कामले गर्दा कोलकाताको पुलिस कमिशनरले
क्रिमिनल इन्टेलिजेन्सको डाइरेक्टरलाई २८ मई १९०७को दिन एउटा तार पठाए। तार यस प्रकार
थियो— “एउटा नेपाली, प्रीतिमान थापा,
२७ तारिक बेलुका कलकता स्कोयारमा एउटा सभा राखेको थियो। यसमा प्राय २०० जन उपस्थित
थियो। यो मिटिंगमा थापाले चलिरहको स्थिति, आफ्नो
मातृभूमि प्रतिको कर्तव्य, भारतमा चलिरहेको गरिबी, अनि
गोर्खा, बंगाली र अंग्रेजहरुबिचको साँचो सम्बन्ध बारे पत्ता लगाउने गोर्खा
सैनिकहरुको बिच मासिक पत्रिकाको जरुरत बारे बहस राखे। दुर्भाग्यवश कोलकातामा आउने नेपालीहरूले
बंगाली भाषा नजानेको कारणले गर्दा बंगालिहरुसंग घुलमिल गर्नुमा कठिनाइ भोगी रहेकोछ।
उनले बंगाली अनि नेपालीलाई एकजुट गराउनको निम्ति प्रयास पार्नेछ...”[Foreign Dept of External IB
Proceedings, Sept 1907, Nos 1019, National Archives of India.]
यसैबिच दलबहादुर गिरि अनि अन्य शिक्षित नेपालीहरू जस्तै पर्तिमान सिंह लामा,
सावित्री देवी, अगमसिंह गिरि, मनबहादुर गिरि,
भगतबिर तामाङको नेतृत्वमा गान्धीवादी अहिंसा आन्दोलन चिया बगानतिर फैलिन थालेको
थियो। यसै क्रममा गागा छेरिंग डुक्पा, मित्रसेन थापा,
मेजर दुर्गा मल्ल, छबिलाल उपाध्याय, कप्तान दलबहादुर
थापा, जंगवीर सापकोटा, राम सिंह ठाकुरी,
कृष्ण बहादुर मुखिया अनि पुष्प कुमार घिसिंगको नाम स्वतन्त्र संग्रामको समग्र
पर्यायसँग जुडेका छन्। १९२१को जुन अनि नभेम्बर महिनामा दलबहादुर गिरिलाई सरकारविरोधी
कामको आरोपमा पक्राउ गरे। १९२१ मा, ३६ वर्षको मात्रै
उमेरमा उनले आफ्नो अन्तिम सास लिए। दल बहादुर गिरिको घनिष्ठ मित्र पर्तिमान सिंह फरेस्ट
रेंजर अफिसर थिए। आफ्नो सरकारी कम छोडी उनी आन्दोलनमा ओर्लिए। उनले खरसाङ अनि मिरिकमा
कार्यकर्ताहरू सङ्गठित गर्दथे। उनीमाथि पुलिस अनुमतिबिना खर्साङ त्याग्नु मनाही थियो।
हेलेन लेप्चा, जसलाई गान्धीजीले सावित्री देवी भनी नाम दिएका थिए उनी खरसाङको
गोर्खा नारी मध्ये एक विशिष्ट स्वतन्त्र संग्रामी थिए। उनले कैदमा रहेको नेताजी सुभाष
चन्द्र बोसलाई खरसाङबाट भाग्नमा मदत गरे। बाह्रजना साथी समेत उनलाई पक्राउ गरेर थानामा
थुनी दिए।
छबिलाल उपाध्यायले आसाम प्रादेशिक कोंग्रेस कमिटी (एपिसीसी)-को पहिलो
अध्यक्ष थिए। भक्तबहादुर प्रधान, दलबीर सिंह लोहर, प्रताप सिंह
सुब्बा त्यहाँका अरू स्वतन्त्र संग्रामीहरु थिए। उपाध्याय अनि अरू अन्य मिलेर १९४२-मा बेहली
थानामा कोंग्रेसको झन्डा लहराए। सबैलाई पुलिसले पक्रेर जेलमा थुने।
वास्तवमा, यिनीहरूलाई नै ‘वीर गोर्खा’
भने असल हुन्छ। तर हामीमध्य सायद नै कसैलाई यिनीहरूको बारेमा थाहा होला। अरू
स्वतन्त्रताको लडाई लड्ने जस्तै नै गोर्खाले पनि आफ्नो ज्यान यस देशको निम्ति त्यागेका
छन्। तर किन तिनीहरूको बलिदान आज व्यर्थ भई गएको छ? के तिनीहरूको
नाम इतिहाससँग जोडिने योग्य छैन?कि उनीहरू बलिदान उनीहरूकै निष्प्राण शरीर सँगै विलीन भएर गए
वा खरानी बनी हावा सँगै उडेर गए?
अम्बिका
राई
No comments:
Post a Comment