विश्वमा आर्थिक संकट र जनउभारको नयाँ सिलसिला

विश्व पुँजीवादी सत्ताको केन्द्रविन्दु अमेरिकी आर्थिक पुँजीको मुख्यालय वालस्ट्रीटमा २००८मा ठुलो भुइचालो आयो। बैङ्कहरूबाट चल्ने दुनियाँमा बैङ्कहरूलेनै आफैलाई रित्तो घोषित गरे। त्यहाँबाट बढेको सङ्कटले विश्व पुँजीको मुखुण्डो खोलेर त्यसपछि लुकेको अराजक नाफाखोरिको पर्दाफास गरिदियो। अनि यसै सिलसिलामा थुप्रै जुझारु आन्दोलनहरू निस्के र विश्वभरिको मेहनतकश जनताको मनमा साहस र विश्वासले जन्म लियो। ट्युनिसिया, मिश्र जस्तै अरब देशबाट सुरु भएको यो जनान्दोलनको लहर अमेरिकाको वालस्ट्रीट घेराव सम्म पुग्यो र यही जनान्दोलन फैलिएर युरोप र विश्वको अन्य देशहरूको मुख्य स्थानहरू जस्तै चोक इत्यादिको घेराव तथा कब्जा गर्नु सम्मको रूप लियो। युरोपियन देशको आर्थिक सङ्कटले जहाँ मानिसहरूको जीवन तहसनहस पार्दै अघि बडिरहेछ, अर्कोतर्फ लाखौँको सङ्ख्यामा मजदुर, छात्रवर्ग, बेरोजगार युवा, बेघर र समाजको अन्य स्तरका मानिसहरू पनि सडकमा ओर्लिरहेका छन्। थुप्रै अरब देशहरूमा दशक पुरानो तानाशाही शासनको अन्त भयो। अमेरिकामा पनि धेरै वर्षको अन्तराल पछि भव्यरूपमा त्यहाँको व्यवस्थाको विरुद्ध आवाज सुनिन पाइयो। आज सत्ताधारीहरूको लाखौँ कोसिसहरू पश्चात् पनि विश्वको आर्थिक अवस्था भने अझै शोचनीय बन्दैगइरहेछ। भारतपनि यो धाराबाट अछुतो रहेको छैन। यो समयकालमा जो मानिसरहरूले शोषण मुक्त समाज निर्माणनै आफ्नो लक्ष्य ठान्छ तिनीहरूको लागि यो आन्दोलनहरू लाई-बुझ्नु, यसको तागत र कमजोरीहरूलाई र यसमा भएका प्रयोगहरूलाई बुझ्नु अति आवश्यक हुन जान्छ।

विश्वको आर्थिक सङ्कट भन्नाले के बुझिन्छ?

पुँजीवादको इतिहासनै सङ्कट र सङ्कटबाट उकसिने इतिहास रहेको छ। यो सङ्कटहरू पुँजीवादको चरित्रमा निहित छ र यो यसैको नाफामुखी ढाँचाबाट उत्पन्न भएको हो। यी सङ्कटहरूले पुँजीवादी व्यवस्था अघि ठुलो प्रश्नचिन्ह खडा गर्छ जसको जवाब यिनीहरूसित पनि छैन। पुँजीवादी व्यवस्थालाई पूर्णरूपले नष्ट गर्न सकेमात्र विश्वका सम्पूर्ण खटीखाने मेहनतकश जनताहरू यो भयावह सङ्कटहरूबाट मुक्त हुन सक्छन्। पुँजीवादी व्यवस्थाले यस्ता सङ्कटहरू पहिलेपनि देखेको हो— जस्तै १९३०को भयावह आर्थिक सङ्कट। केही अन्तरालसम्म विश्वव्यापीनै उन्नतिको लहर फैलिएतापनि, पुँजीवादी व्यवस्थालाई १९७०को दशकतिर फेरि आर्थिक सङ्कटले घेरेको देखिन्छ, त्यस पश्चातनै पुँजीवादी व्यवस्थाले नवउदारवादको बाटो लिन्छ। नवउदारवादी नीति अपनाएर पुँजीवादी व्यवस्थाले आफूलाई अझै लचिलो बनायो, र फेरि आफ्नो असल चरित्र देखाउदैं जस्तै– संसाधनलाई लुट्न, श्रम शक्तिहरूको शोषण गर्नको लागि नयाँ क्षेत्र र देशहरूमा आफ्नो बाटो बनाउन थाल्यो। शुरूबाटनै सस्तो श्रम प्राप्त होस भनेर उत्पादन कार्यहरूलाई विकसित देशहरूबाट हटाएर विकासशील देशहरूमा केन्द्रीत् गरे। विश्वभरिनै मजदुर आन्दोलनहरूलाई कुल्चिनको निम्ति प्रक्रिया सुरु गरियो जसले गर्दा महँगाइ इत्यादिको तुलनामा मजदुरहरूको वास्तविक आम्दानी कम हुन लाग्यो। पुँजीको वेश्विकरणको कारण पुँजीवादीहरू नाफाको पछि एक देश देखि अर्को देश, एउटा उद्योग देखि अर्को उद्योग गर्न सजिलो भएको छ। विकसित देशहरूमा मजदुरहरूको अजीविकामाथि भएको आघातले तिनीहरू कर्जाको ठुलो दलदलमा पस्दै गयो र यसबाट ठुला ठुला बैङ्क र जुवाडेहरूले नाफा कमाई रहे। आर्थिक बजारमा चलिरहेको यो जुवानै पुँजीवादी व्यवस्थाको नवउदारवादी चरणमा नाफाको प्रमुख स्रोत र महत्वपूर्ण केन्द्र बनेको छ। सेयरको किनबेचले चिजहरूको मूल्यले आकाश छुन थाल्छ र जब यो चढावले भयावह रूप लिन थाल्छ तब अचानक यस क्षेत्रमा निवेशित पुँजीले अफ्नो नाफा लिएर छुमन्तर हुन्छ। यो सिलसिला वर्तमान सङ्कट भन्दा कयौँ वर्ष अघि देखिनै चलीरहेको रहेको छ। पूर्वीय एसियामा १९९०को दशकको उत्तरार्थ वा २०००-०१ को दक्षिण अमरिकामा नाफामुखी पुँजीवादी व्यवस्थाको बाटोमा हिडेको समाज र अर्थव्यवस्था पाइलैपछि तहसनहस भएको भकरल्तै देख्न पाइन्छ। तर यसपालि भने विश्वभरी घुमेर अन्तिममा यो सङ्कट पुँजीवादीहरूकै घरमा आइबसेको छ र यसले कुनै एक क्षेत्रलाई मात्र होइन तर विश्वव्यापीनै यसको असर देखा परिरहेको छ। विश्वभरि चलीरहेको जनान्दोलनले यसै देश तर्फ अंकित गर्छ। 

ट्युनिसिया/युनान/अमेरिकामा... युवा र मजदुरहरू किन आक्रमक बने? यो आक्रामकताले कस्तो रूप धारण गऱ्यो? यी कुराहरू किन महत्वपूर्ण छ ?

ट्युनिसियाको सडकमा राडी ओछ्याएर आफ्नो गुजारा चलाउने मुहम्मद बौआजीजीले पुलिस र सरकारी अफिसरहरूबाट घरी घरी अपमानित र आफ्नो सुनवाई नभएको कारणले १७ डिसेम्बर २०१०को दिन सहरको गवर्नरको अफिस अगाडी आफ्नो शरीरलाई आगो लायो। यो घटनाले अरबी तानाशाहीको विरुद्ध जम्दै गरेको पहाडमा झिल्काको काम गऱ्यो। बेरोजगारी, महंगाई र भ्रष्टाचारको विरुद्ध लाखौँ मानिसहरू सडकमा ओर्लिए। २३ वर्षदेखि चलीरहेको बेन अलिको सत्ताले एक महिना भित्रनै सत्ता छोड्न बाध्य भयो। मिश्रका जनताहरूले पनि त्यतिनै उत्साहपूर्ण ढङ्गले ट्युनिसियाका नाराहरूका जवाब दिदै त्यहाँका स्थापित होसनि मुबारक नामक तानाशाहको सत्ता छोड्ने तथा जनतान्त्रिक सरकारको मांग गर्दै २५ जनवरीमा तहरीर चोक कब्जा गरे। ट्युनिसियाबाट सुरु भएको यो जनउभार लिबिया, येमन, सिरिया, जोर्डन र साउदी अरबका सत्ताहरूलाई हल्लाउँदै अघि बढ्यो। यी सबै देशहरूको परिस्थितिमा भिन्नता भएतापनि यी देशहरूको विश्वपुँजीसँग विशेष सम्बन्ध रही आएको छ, जहाँ तानाशाही सत्ता रहिआएतापनि यी देशहरूको समाजमा नवउदारवादले गहिरो जरा गाडेको छ। यी मध्ये कतिपय देशहरूमा तेल बिक्रीबाट थुप्रै पैसा आएतापनि जनतामा फैलिएको गरिबी र असमानताले देशको संसाधनबाट प्राप्त भइरहेको उन्नतिमा सम्पूर्ण जनता माझ बराबर भागको प्रश्न तेर्साईदिन्छ। यी आन्दोलनहरूको दिशा निर्धारित गर्नमा नवउदारवादी सत्ता भित्र हुने मजदुरवर्गको शोषण महत्वपूर्ण रह्यो। ट्युनिसिया, मिश्रको आन्दोलनमा मजदुरवर्गको ठुलो भूमिका रहेको छ-जसमा २००८ मा भएको माहाल्ल-अल कुब्रेमा २४०० बुनकर मजदुरहरूले गरेको हड्तालले देशभरिको जनताहरूमा एकता कायम गर्ने र मिश्रमा राष्ट्रिय स्तरमा प्रथमपल्ट सम्मानजनक निम्न मजदुरीको प्रश्न उठाएर यिनीहरू उल्लेखनीय बनेका छन्। यसै समय चलीरहेको यूरोपका आन्दोलनहरूका चरित्र अरब देशहरूका आन्दोलन भन्दा भिन्न रह्यो। ठुला ठुला बैङ्कहरूको सहयोगमा समर्पित सरकारहरूले मन्दीको समयमा आमजनतालाई नहेरेर यिनीहरूकै पैसाबाट बैङ्कहरूलाई बचाउने प्रयास गरे। बैङ्कहरूलाई बचाउने कार्यक्रममा जनतालाई तिनीहरूको प्राप्त अधिकार जस्तै—पेन्सन, स्वास्थ्य, बेरोजगारी भत्ता इत्यादिबाट वञ्चित गरियो। यसै अन्तरालमा देशलाई अर्थव्यवस्थाको (मुख्य गरी ठुला बैङ्क) सङ्कटबाट निकाल्नको निम्ति अनावश्यक करहरू थोपियो साथै थुप्रै प्रतिबन्दहरू लगाइयो। यसै सिलसिलामा असंख्य बेरोजगारीले जनताको मनमा ठुलो आघात पुरायो। 

     ५ मई २०१०-मा सम्पूर्ण यूनान(ग्रीस)-मा भव्य जुलुस प्रदर्शन र हडतालहरू सुरु भयो, सँगसँगै स्पेन र पोर्तुगलमा पनि युवा, छात्रवर्ग र मजदुरहरूले ठुलो सङ्ख्यामा हडताल र प्रदर्शनहरू सुरु गरे। अरब देशको विपरित, यी विकसित पुँजीवादी देशहरूमा भइरहेको विरोध र विद्रोहलाई तानाशाहको अन्त्य भनेर नकार्न सकिँदैन। यी आन्दोलनहरूल विकसित पुँजीवादी देशहरू माझ रहेका असमानताका मुखुटालाई जनता माझ खोलेर राखी दिए।

     अरब र युरोप देशहरूका पुँजीवादी विरुद्ध चलिरहेको विरोध र विद्रोह प्रदर्शनले जहाँ पुँजीवादी व्यवस्थाको हाँसो उडाईरहेका थिए भने, अर्को तर्फ अमेरिकाबाट सुरु भएका अक्युपाई आन्दोलनले पुँजीवादीहरूलाई धम्काउदै त्यसका केन्द्रबिन्दु वाल स्ट्रीटमा धावा भनिदियो। १% वनम ९९%-को नाराले चालिस वर्ष भन्दा अघिको अमेरिकी समाजको— अर्थात् नवउदारवादको उदयबाटनै सुरु भएको अन्तर द्वन्दलाई आवाज दियो।

उधारोको बोझले लादिएको जनता र उनीहरूको यस बोझको आधारमा जुवा खेली नाफा बनाउने वाल स्ट्रीटका दलालहरू बिच भएको झडपले नवउदारवादीकरणबाट भएको पुँजीको वित्यकरणको प्रक्रियालाई पनि सम्बोधित गऱ्यो। यो आन्दोलनले वित्य पुँजीको विरुद्ध समाजको एउटा ठुलो अंशलाई एकत्रित गर्नमा महत्वपूर्ण भूमिका पालन गऱ्यो। वास्तवमा, यो पनि सत्य हो कि यो आन्दोलनले समाजको आन्तरिक भेदभाव र असमानताको च्यादर ओड़दै पनि अघि बढ्यो, र यो पनि महत्वपुर्ण हो कि कतिपय अवस्थामा यो आन्दोलनले समाजका विभिन्न स्तरका मानिसहरू र विभिन्न समुदाय बिच राम्रो ताल-मेलको सम्भावनाहरू पनि बनायो। यस्ता थुप्रै उदाहरणहरू छन्, जस्तै यस आन्दोलनमा शहीद भएका एक काला मजदुरको शोक जुलुस जसले आन्दोलन भित्रने जातियतालाई पनि एउटा मुद्धा बनाइदियो र आन्दोलनको समर्थनमा त्यहाँका मजदुर युनियनहरूपनि आए र यस आन्दोलनले धिमा गतिमा आफ्नो केन्द्र साथै आफ्नो चरित्रपनि बदलियो।

     यो ऐतिहासिक समयको सन्दर्भमा हामीले वर्तमान विश्वको आर्थिक सङ्कट र जनउभारहरूका चरित्र, सम्भावना र सीमाहरूलाई गहिराइमा बुझ्न अति आवश्यक छ।

     आज संसारमा भइरहेको जनउभारहरूका आफ्नै सीमाबद्धता र कमजोरीहरू छन्। यी सबै भएता पनि यसले आफ्नो अन्तर्वस्तुमा यस युगको नवउदारवादको सत्य र जनवादको मुखुटालाई एउटा सीमा सम्म मात्र खुलासा गरिरहेछ। अर्कोतर्फ यी आन्दोलनहरूमा भइरहेको नयाँ नयाँ प्रयोगले सङ्घर्षको नयाँ बाटोहरूलाई पनि अङ्कित गरिरहेछ। र महत्वपुर्ण कुरो के हो भने यसले नवउदारवादी ढाँचा भित्र पनि आफ्नो समस्या समाधान हुने अङ्कित गरिरहेको छैन। समयकालिन भइरहने यस्ता सङ्कटहरू र यसबाट उत्पन्न हुने आन्दोलनहरूलाई आफू भित्र अटाउनका निम्ति यसले आफ्नो थुप्रै हतियारहरू विकसित गरेको छ र गरिरहेछ।

धुनिराज छेत्री