२०१२— संसारको अन्त्य! : हल्ला अनि कारणहरु

गत केही समय देखी इलिक्ट्रोनिक अनि प्रिन्ट मिडियामा बारम्बार एउटा के खबर देख्यौं वा देखिरहेछौं भने अब संसारको अन्त्य हुने दिन आइसक्यो। यो संसार २०१२-मा नष्ट हुनेछ। अझ त्यो प्रलयको दिन दिसम्बर २१,२०१२ तर जुन भएन। विडियो सिडीहरु पनि घुमाए त्यस दिन के हुन सक्छ भन्दै। यहाँ सम्म कि ‘‘२०१२- उत्तरजीविता गाइड" (2012 survival guide) पनि बजारमा वेचिए।

     त कसरी तिनीहरु संसारको अन्त्य हुन्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगे? २०१२-मा नै किन? पुरातत्वविद् (Archeologists)-हरुले दक्षिण अमेरिकाको माया सभ्यताको अवशेष बाट एउटा क्यालेन्डर प्राप्त गर्यो। यो क्यालेन्डर २१ डिसेम्बर २०१२-को दिन समाप्त हुन्छ। विदितै छ कि त्यो क्यालेन्डर त्यहाँ देखी पनि अघि बढ्नु पर्थ्यो तर बढेन। किन? उत्तर सहज छ। तिनीहरुलाई थाहा थियो कि त्यस दिनको बादमा जब संसार नै नरहने भए व्यर्थ क्यालेन्डर बनाएर के गर्ने?

माया सभ्यता र यसको क्यालेन्डर

सैयौं वर्ष पहिलेको कुरा हो, ढुंगे युगमा एसियाको मंगोलियन जनजाति बेरिंग जल-डमरु मध्य पार गरेर अलास्का पुगे। समय संगै तिनीहरु उत्तर र दक्षिणी अमेरिका दुवैमा फैलिए। शुरुमा तिनीहरु शिकारी थिए। जब तिनीहरु मेक्सिको अनि मध्य अमेरिका पुगे त्यतिबेला तिनीहरुले केही उपजाऊ जमीनमा खेती-पातीको आविष्कार गरे। उपयुक्त भूमि पाएकाले तिनीहरु त्यहाँ जग बसालेर नै खेति गर्न थाले। जो समयको साथ-साथै शहरी जीवनको शुरुवात पनि बन्नपुग्यो। इनका,माया र अज्टेक सभ्यता यसरी नै विकास भएको थियो। इ मध्ये माया सभ्यता अग्रिम पंक्तिमा देखिन्थे। प्रमाण-स्वरुप सानो-पिरामिड संरचना, मन्दिर, भाँड़ाहरु, कलाकृतिहरू पुरातत्वविदहरुले भेट्टाएकाछन्। यी तथ्यहरुले के संकेत गर्दछ भने ७-औ देखी ९-औ शताब्दीको समयमा माया सभ्यता निकैनै विकशित थियो। तिनीहरुको लिखित भाषा, कलाको पारम्पराहरु थिए। तर तिनीहरु संसारका समकालीन सभ्यताहरुको तुलनामा कहाँ-हो कहाँ पछाडिएका थिए (चीनमा तांग राजवंश, भारतमा पाला वंश, युरोपमा शारलेमेन नियम)।सिंधु घाटी सभ्यता अनि मिस्र सभ्यता माया सभ्यता भन्दा २ हजार वर्ष पुरानो हो। ग्रीसेली सभ्यता, चिनी सभ्यता अनि रोमन साम्राज्य, भारतमा अशोकको समय–हरु पनि माया सभ्यता भन्दा हजारौ साल पुरानो हो। तसर्थ हामी के निर्क्यौलन सक्छौ भने जब संसारको अन्य क्षेत्रहरुमा सभ्यता धेरै उन्नत थिए तब माया सभ्यता धेरै पछाडि थिए। तिनीहरु भौगोलिक अलगाव/कठिनाईहरुले गर्दा संसारका अन्य ठाउँहरु सित विनिमय गर्न असमर्थ रहे। तर जहाँ पनि कृषि सित कुनै सभ्यता अल्झिएको हुन्छ त्यसले एउटा व्यवहारिक समस्याको हल गर्न पार्ने हुन्छ। त्यो के हो भने कुन समयमा बिज रोप्नु पार्ने,कुन समयमा फसल उठाउनु पार्ने- मतलब समय थाहा हुनु पार्ने हुन्छ। यसै कारण एउटा क्यालेण्डरको खाँचो पर्दछ। कुनै न कुनै व्यवस्था त गर्नु नै पर्यो समय-नाप्ने। त समय नाप्नको निम्ति कुनै एउटा एकाईको जरुरत पर्छ। जो चक्र जस्तो दोहोरिन्छ। हामी त्यस्तो घट्नाहरुलाई सजिलै चिन्न सक्छौ। १) पृथ्वीको सूर्य वरिपरीको परिभ्रमण २) पृथ्वीको आफ्नै धुरीको परिक्रमा (घुर्णन) र ३) चन्द्रमाको पृथ्वी वरिपरीको परिक्रमा।

     माया समाजमा यो काम पुरोहितहरुको थियो। यो गर्नमा भिषण पाण्डित्य प्रतिबद्धताको आवश्यकता पर्दथ्यो। तिनीहरुको दुइ थरीको क्यालेन्डर हुन्थ्यो, पहिलोमा २६० दिन हुन्थ्यो भने दोस्रोमा ३६५ दिन। प्रथम मानव-हमल अवधि (human gestation period) –को आधारमा जो प्राय धार्मिक पर्वहरुको निम्ति प्रयोग गरिन्थ्यो भने, दोस्रो सौर्य-चक्रको आधारमा जो दैनन्दिन कृषि-चक्रको निम्ति एकदमै उपयोगी थियो।

     आज ‘‘प्रलय-दिवस’’-का सिद्धान्तकारहरूको इशारा यही महा-चक्र ५१२६ वर्ष तिर गर्दैछ। यो महा चक्रको गिन्ती ११ अगष्ट ३११४ ईशा-पुर्व देखी शुरु भएको हो। यसरी यो २१ दिसम्बर २०१२को दिन समाप्त हुनेछ। तब माया क्यालेन्डर १३.०.०.० हुनेछ। र सरल निष्कर्ष संसारको त्यस दिन अन्त्य हुनुपर्छ।

     तर पनि एउटा सानो तर्क-संगत सोंचले तपाइलाई के बताईदिने छ भने एउटा कुनै सहश्रताब्दी शेष हुदा संसार कहिले शेष हुदैन बरु अझ अर्को सहश्रताब्दीको शुरु हुने गर्दछ। वास्तवमा मायाकोमा अझ समयलाई नाप्ने ठुला-ठुला एकाइहरू थिए। जस्तै २० बाकतुनले एक पिकतुन,२० पिकतुनले एक कलबतुन,२० कलबतुनले एक किनचिलतुन इत्यादी। जब तिनीहरुले यो मापको नाम दिए तब तिनीहरुले कहिपनि सोचेनन् होला कि महा-चक्रको बादमा संसारको अन्त्य हुन्छ भनेर। यो केवल डरछेरुवाहरुको कल्पनाको फल मात्र हो। अझ केही मानिसहरु हामीलाई घरी-घरी भन्ने गर्छन कि प्राचीन सभ्यता हाम्रो भन्दा धेरै नै उन्नत थिए रे। आज के हुदैछ तिनीहहरुलाई त्यति बेलानै थाहा थियो रे। यो बाहेक अझ तिनीहरुले धेरै कुराहरु जान्दथे जो अहिले आविष्कार समेत भएकै छैन भन्ने दाबी पनि गर्छन्। यही तथ्यको आधारमा विभिन्न पत्र-पत्रिका तिर धेरै लेखहरु मानिसलाई तर्साउने गरी २१ डिसेम्बरको दिन संसारको अन्त्य हुन्छ भन्न थाले। ती मायाहरु एकदमै विकसित सभ्यता थिए सो तिनीहरुको भनाइ पनि साँचो हुनै पर्छ भन्दै किटान नै गरे।

     तर वास्तवमा मानव समाज पनि जैविक विकास जस्तै एक-दिशातर्फ बग्ने गर्छ। मानव-समाजको इतिहासमा मानिसले अलि-अलि गर्दै प्रकृतिसंग सङ्घर्ष गरे र ज्ञान आर्जन गरे। पूर्ववर्ती पिढीले जे सिके त्यो विद्यमान पिढीले विरासतको रुपमा पाए। अहिलेसम्म पत्तो लागेको ज्ञानले नयाँ-नयाँ प्रश्नहरु उठान गरे त्यसको समाधान गर्न पट्टि लागे। जे जति सिखियो त्यो सामुहिक ज्ञानको भाग भयो। एक पिढीले पत्तो लगाएको ज्ञानलाई आउने पिढीले अझ परिमार्जन गर्न पट्टि लागे। ज्ञानको गठन गर्नु एक सतत प्रक्रिया हो जसमा वर्तमान अनुभवसँग विगतका अनुभवहरुको संयुक्त संश्लेषण पाइन्छ। र अलि- अलि वृद्धिशील रहेर समाजमा ज्ञानको विकास हुने गर्दछ। यसैले यो एक-दिशे हो। यसैले गर्दा कुनै एकलिएर अलग्गै बसेको समाज एकदमै पिछडिएको हुनु स्वाभाविक कुरो नै हो। र यसैले अन्ध-धुन्दमा रोमान्टिक भएर कल्पनामा विश्वास गर्नु उचित होइन। त्यसैले यी सभ्यताहरू कतिको विकसित थियो भन्ने पुरातात्विक तथ्यहरुलाई राम्ररी विश्लेषण गर्न जरूरी हुन्छ।

किन 'संसारको अन्त्य'-को सिद्धान्त बारम्बार आइबस्छ?

यो पहिलो चोटी होइन कि मानव सभ्यताको विनाशको कुरो उठेको। यो त एउटा चक्रमा नै चलिरहन्छ। प्रत्येक धर्मको नै मानव सभ्यता को आदि र अन्त्यको दन्ते कथा छ। यसैले यो एउटा कुनै एउटा धर्मावलम्बीको आफ्नो धर्म प्रतिको चेतनाको हिस्सा नै बन्न पुगेको छ। उदाहरण लिउ- ईशाइ धर्म-अनुसार एक दिन संसारमा भगवान र शैतानको बिच ‘‘अन्तिम-युद्ध’’ अर्मागेददोन (Armageddon) भन्ने ठाउँमा हुनेछ। यही युद्धले मानव सभ्यता सखाप पार्ने छ र यो घटनाको नाम ‘‘सर्वनास’’ ( apocalypse) भनेर जनाइन्छ। इस्लामको पनि त्यस्तै मान्यता छ कि एक दिन धर्म र अधर्मको बिचमा युद्ध हुनेछ र मानव सभ्यता शेष हुनेछ। हिन्दु धर्मानुसार जब संसारमा ‘‘पाप’’-‘‘अधर्म’’ जति बढ्दै जान्छ तब भगवान स्वयं संसारमा आइ सबै ध्वस्त पार्नु हुनेछ। यो पनि विश्वास गरिन्छ कि पहिले-पहिले विभिन्न ‘‘युग’’ हुने गर्थ्यो, जस्तै सत्य-युग, त्रेता-युग, द्वापार-युग आदि जो यस्तै प्रकाले अन्त्य भएको थियो। र वर्तमानलाई कलि-युग भन्ने गरिन्छ र यसमा यदि पाप, भ्रष्टचार,अधर्म आदि बढ्दै गए यो युग पनि त्यसरी नै अन्त्य हुनेछ भन्ने मत धर्मावलम्बीहरुको छ। मान्छेले यस्तो कथाहरु बालाका देखी नै सुन्दै आएको हुन्छ र ‘‘संसारको-अन्त्यको’’ भय अन्जानमा मै उसको दिमागमा पस्ने गर्छ। जब तिनीहरुले ‘‘वैज्ञानिक-सोंच’’ जस्तो देखिने सिद्धान्तहरु देख्छन् तब तिनीहरु आँखा चिम्म गरेर विश्वास गर्न खोज्छन् र प्रश्नै गर्दैनन्। यो अर्को महत्वपूर्ण पहल हो। आजको दिनमा युवावर्गको सुनौलो भविष्य कतै पनि देखा पर्दैन। धेरै विद्यार्थी जो जो आफ्नो भविष्य उज्ज्वल बनाउने तरखर गरिरहेका छन् तिनीहरुले उच्च शिक्षाको निम्ति कलेज-विश्वविद्यालयमा प्रवेश गर्नै पाउदैनन्। उच्च-शिक्षाको दैलो एकदमै साँगुरो छ। जसले यी एकदम साँगुरो बारहरु पार गर्छन् तिनीहरु पनि उच्च शिक्षाको निम्ति वञ्चित नै रहन्छन् यदि तिनीहरुको आर्थिक अवस्था ठिक छैन भने। आजको दिनमा शिक्षा दोकानमा बेच्ने सामग्री न हो पैसा देउ, किन तिम्रो हुनेछ। पैसा नभए उचित शिक्षा नचिताए पनि हुन्छ। अब पैसा हुनेहरुको निम्ति घरैमा शिक्षाको बिज रोप्ने गुरुहरू हलोकोदालो लिएर खेत जोत्न आइदिन्छन्। तर नहुनेहरु? विलौना-गुनासो पोख्न बाहेक केही हुदैन। तर उच्च शिक्षा लिएर पनि धर नै भने छैन। तिनीहरुलाई पनि बेरोजगारीले दोबाटोको चौतारोमा पर्खिरहेकै हुन्छ। जब यस्तो समस्याहरुले मान्छेलाई ऐठान पारिरहेको हुन्छ तब यस्तो कुरा सुन्दा उसले कमसे कम मन भुल्याउने साधनको रुपमा पाउछ र यस्लाई सहर्ष स्वीकार पनि गर्छ। यस्तो घटना जसले शताब्दी देखी चली आएको समानताको युद्धको फल दिनेछ। सबैलाई समान तुल्याउनेछ। सबैजना एकैसाथ मर्नेछन्। पाप र धर्म गर्नेको भिन्नता नै हुदैन। लाखौंले वञ्चित हुनुको, अभावको दुःख-कष्ट, व्यथा झेल्नु पर्ने छैन। अचेत मन यो विनाशको सम्भावना अझ भय मान्दै विश्वस्त हुन्छ। अन्याय र अत्याचारको विरुद्ध लडाई गर्नुको सट्टा यस्तो नहुने विनाशको भय मनमा बोकेर अल्मलिन थाल्छौं। हामीलाई यस्तो विनाशले नै सबै पाप पनि नष्ट गरिदिन्छ भन्ने लाग्दछ तर उता लुट्नेले यसै अन्ध विश्वासको फाइदा उठाएर लुटी रहेकै हुन्छ। र यस्तो बगमफुसे हल्ला फैलाउने पनि यी लुटार हरु नै हुन्छन्। यस्तो डरले हुनेखाने र नहुनेको बिचको भिन्नतालाई नै धमिल्याई दिन्छ। सोझा मानिसहरुलाई यस्तै उटपट्याङ विकल्पहरु दिएर मानिसलाई भुल्याई दिने गर्छ। र मान्छे अब विश्वास गर्न वाध्य पनि बन्छन्। यस्तो प्रचार जसले गर्छन् तिनीहरुलाई कतै न कतैबाट ठूलो लाभ भइरहेको हुन्छ। र जसले यो एउटा योजनाबद्ध भएर प्रचार गरिरहेको छ तिनीहरुको आशय यही हो कि मान्छेको दिन-प्रतिदिनको समस्याबाट टाडो राख्नु। मानिसहरुले यसो गरे लुट्नेले जतिम लुट्न सकी हाल्छ। मन एकदम कातर भैहालेको छ, एक आपस्तमा एकता पनि त छैन। त्यसैले जब कही कतै अन्याय र अत्याचारको विरुद्ध कुनै आवाज उठे यस्तै बगमफुसे बातहरु सुनाएर मान्छेलाई भुल्याउने गर्दछन्। यसैले मानिसहरुलाई विज्ञानले सचेत गर्ने काम मात्र नगरेर सही के हो को मार्गमा लैजाने नै सबभन्दा ठूलो दायित्व हो। 

डा० सौमित्र ब्यानर्जीको मूल लेखदेखि संक्षेपीकृत, अनुवाद-कमल भुजेल