महिला सशक्तिकरण ? समाज र राजनीति

जानुका दाहाल

साँझ पर्नसाथ घरमा लोग्ने-स्वास्नीको झगडा हुन्छ। नहोस् पनि किन? दिनभरि ढुङ्गा फुटाएर लखतरान परेको लोग्ने साँझ घर फर्किँदा चुल्हा  जलेकै हुँदैन। स्वास्नी दिनभर मिटिङमा व्यस्त हुन्छिन्...। आजभोलि दिनभरि खटेर दुई छाक जुटाउने गरिब, तल्लो तप्काका महिलाहरू निकै व्यस्त हुन थालेका छन् ‘सेल्फ हेल्प ग्रुप’मा। जसले गर्दा समय समयमा परिवारमा झगडा पनि हुनेछ। 

कुरा हास्यास्पद छ! 

उक्त योजना नारीलाई सबल बनाउने सरकारको कदम अरे। नारी सशक्तीकरणको नाममा सरकारका यस्तै फुलाङ्गे योजनाबाट भारतमा लगभग 6.6 मिलियन एसएचजी ग्रुप उम्रिएका छन्। जसमा आबद्ध समाजका निम्न वर्गीय महिलाहरूमाथि विभिन्न राजनैतिक सङ्गठन र एनजीओहरूले समय र श्रमको शोषण गर्छन्। स्वनिर्भर दलका महिलाहरू मार्फत ब्याङ्कहरूले राम्रै व्यापार गर्दैछन्।  लोन सेक्टरको गतिलै भाग प्रत्यक्ष/अप्रत्यक्ष रूपमा यी नै महिलाहरूका काँधमा छन्। नारीहरूको सुरक्षा र सशक्तीकरणको लागी लागु गरिएका योजनाहरू लिएर सरकारले गर्व गर्छ। तर जमिनी हविगत भने यस्ता छन्।

वास्तविकता के हो भने। नारी मुद्दाका नाम र योजनाहरू त आफ्ना गन्तव्यसम्म पुग्ने सत्ताभोगीहरूको सिँढी मात्र हो।

विकासको मानक र नारीको अवस्थिति

कुनै पनि समाजको विकासको आकलन गर्ने खास मापदण्ड त्यहाँका नारीहरूका अवस्थिति हो।यस परिप्रेक्ष्यमा हाम्रा देश असाध्य कुरूप अनुहार बोकेर हिँडिरहेको छ। एकजना पुरुष मित्रसँग मेरो एउटै विषयमा बारम्बार तर्क हुने गर्छ। उनी भन्छन् ‘यो भन्दा धेरै के खोज्छौँ तिमीहरू? भाग्यमानी छौँ। यति त पायौँ’। भारतकै कतिपय ठाउँ अनि संसारका कैयौँ ठाउँहरूमा महिलाहरू परतन्त्र र  कति शोषित छन्? उनी उदाहरणहरू दिन्छन्।.. हो तर कतै कतै। कुनै ठाउँतिर महिलामैत्री देखिन्छ। मुट्ठीभर महिलाहरूले समाजमा शीर्ष स्थान हत्याएका पनि छन्।  यसरी  सतही स्तरमा सरर्सर्ती हेर्दा स्थिति लगभग सामान्य देखिए तापनि जमिनी यथार्थ अत्यन्तै नाजुक छ। वास्तवमा महिलाहरूका ठुलो  प्रतिशत अहिले पनि गुलामीको जीवन बिताउँदै छन्।

तर दुःखको कुरा। तथाकथित प्रगतिशील हाम्रै समाजका पुरुषहरूमाथि कति हाबी रहेछ पितृसत्तात्मक सोच!

महिला स्वतन्त्रताको कुरामा तुलनात्मकताले स्पेस पाउनु कत्रो विडम्बना ! नारी स्वतन्त्रतामा तुलना कसरी ? स्वतन्त्रता उनको मौलिक अधिकार हो। कसैले  दयामा दिएको सहुलियतको चोइटा होइन।

मानिस शोषित त्यस बेला हुन्छ, जब उ माथि कुनै बलशाली हाबी हुन्छ। जब कुनै व्यक्ति या समुदायले कसैलाई शासन गर्ने  नीति  निर्माण गर्छ। उनले या त शोषित पक्षको कमजोरी चिन्हित गर्छ या त उनलाई कमजोर बनाउने प्रपञ्च तयार पार्छ। आज पुरुषसत्ताद्वारा तयार पारिएको प्रपञ्चको  परिधिभित्र कठपुतली भएका छन् महिलाहरू।

मानव सभ्यताले निकै परिष्कृत अनुहार देखाउन खोजे पनि समाजको अभिन्न पाटोलाई (महिला) कमजोर पारेर उनीमाथि गरिरहेका शोषणले सभ्यताको ढोँगलाई अस्वाभाविक नमुना दिन सफल हुन्छ।

कमजोरीकरणको मुख्य कूटनीति

शासन गर्ने सुरुवाती क्रममा नारीहरूलाई आर्थिक तवरमा अशक्त तुल्याइयो। उनका सम्पत्ति प्रतिका सबै अधिकार र निर्णयमा बन्देज गरियो। क्रमैले उनीमाथि शासन गर्ने र शोषण  गर्ने थप एजेन्डा तयार हुँदै गयो। त्यस पछि महिलाहरू पूर्णपुरमा पुरुषको अधीन सामन्तवाद र पुँजीवादको गुलामको भूमिकामा आइन्। महिला माथिको अन्यायले चरम सीमा  नाघ्दै जाँदा समयको वेगसँगै केही उदारवादी धारणाका पुरुषहरूको सहकार्यमा केही क्रान्तिकारी चिन्तन बोकेका शौर्य नारीहरूले परिवर्तनको फेर समातेर समाजलाई  आजको स्थितिसम्म ल्याउन सफल बने। तै पनि परिस्थितिले सन्तोषजनक श्वास फेर्न सकेको छैन।

आजको चुनौती

महिला माथिका अङ्कुशलाई केही खुकुल्याए तापनि मूलभूत समस्या जिउँका तिउँ छन्।  समाजमा न त महिलाको आत्मस्वाभिमानलाई फस्टाउने मौका दिइएको छ। न त महिलालाई हेर्ने दृष्टिकोण नै बदलिएको छ। त्यसै पनि महिलाहरूका ठुलो सङ्ख्या त अज्ञानताको अन्धकारमै छ। यस्तो परिस्थितिमा आर्थिक असुरक्षाको चपेट र पुँजीवादको बहकाउले उनलाई अर्थ आर्जनका लागी पलायन हुने मानसिकताले उक्साइरहेको छ। यस मार्गचित्रमा महिला माथिका घरेलु हिंसा,  बलात्कार, नोकरीको लालचमा यौनशोषण, अपहरण अनि सेक्स स्लेभ बनाउने जस्ता क्रूर घटनाहरूले  अनुकूलता पाइरहेका छन्। 

प्राप्य अधिकारमा अझै सङ्घर्ष

युरोपियन देशहरू जो आज संसारलाई आर्थिक अनि बौद्धिक रूपमा शासन गर्न सफल छन्। त्यहाँका महिलाहरूले कुनै पनि काममा आवेदन दिन महिला कोटाको सहारा लिनु पर्देन। बाबुको सम्पत्तिको अंश पाउन न्यायालयको सहारा लिनु पर्देन। हाम्रा क्षेत्रका महिला भने वैश्विक स्तरका अध्ययन, चिन्तन, अनुसन्धान र प्रतिस्पर्धाको त कुरै छोडौँ जन्मसिद्ध अधिकारका निम्ति पनि  हरेक पाइलामा जुझिरहेका छन्। 

महिला सबलतामा रोकावटको मूल जड

महिलामाथि शोषण हुने र उनीहरूका असुरक्षाको मुख्य कारणको जरा पहिल्याउँदा मुख्य कारक तत्त्व  सम्पत्तिमा समान अधिकारदेखि वञ्चित गराउनु हो देखिन्छ। आर्थिक हस्तक्षेप नै महिलालाई कमजोर बनाउने मुख्य रणनीति हो। जबसम्म सम्पत्तिको  हकमा उनको समाज समेत सङ्घर्षमा आउँछ त्यस दिनदेखि सरकारका नारी सुरक्षाका कुनै योजनाहरूको आवश्यकता पर्दैन। महिलाहरूमा आर्थिक सबलता आएपछि असुरक्षाको जोखिम क्रमशः घट्दै जान्छ। सामाजिक, बौद्धिक र राजनैतिक स्थितिमा सुधार आउँछ। समग्रमा हेर्दा उनको जीवन-शैलीमा आमूल परिवर्तन आउँछ।

अधिकार सम्बन्धी सङ्घर्षका सङ्कट

केही समय अघिसम्मको  स्थिति थियो संविधानमा पारित भएपनि महिलाहरू आर्थिक अधिकारमा चासो राख्दैन थिए। माइतीलाई सर्वोपरि ठान्नु र सङ्कट परिआएको खण्डमा माइतीमा आश्रय लिनु उनीहरूको मानसिकतामा फिट गरेको समाधान थियो। अधिकांश मामिलामा यसका विपरीत नतिजाले ठाउँ लिँदै गएर पतिको घरमा जीवन अनुकूल नभएपछि महिला घर क न घाट कि हुन पुगिन र आजसम्मको अनुभव र अनुसन्धानले उनलाई सम्पत्तिको हकमा दखल राख्नु पर्ने सचेतना दियो। तर परिस्थिति आज पनि प्रतिकुल छ। उनको  लडाइले संवैधानिकदेखि पर  सामाजिक कठघरामा उभ्याएको छ यो पुरुषप्रधान समाज सोच्छ महिला माथि हिंसा हुनु सामान्य कुरा हो। उनले विरोध गर्नु त अपराध हो। हरेक अन्याय सहनु नै उनको धर्म हो। महिलालाई किन दिनुपर्‍यो सम्पत्तिको अधिकार? अधिकार खोज्दा उनलाई रोकटोक गरिन्छ। सकेसम्म अधिकार दाबी नगर्न मजबुर गरिन्छ र कानुनी सहारा पट्टी कदम बढाएको खण्डमा अनेकन सामाजिक परिपाटीले परोक्ष मानसिक यातना दिइन्छ।शोषक मानसिकताले ग्रस्त समाजका सबै एकजुट भएर उनको छवि धमिल्याउने काम गर्छन्। 

गहन र गम्भीर प्रश्न छ।  महिलाले उनको मौलिक अघिकारको लागि कहिलेसम्म सङ्घर्ष गरिरहनु पर्ने ? भारतको संविधानले व्यवस्था गरेको आत्मसम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हकमा किन समाजले हस्तक्षेप गर्दैछ? सरकार अनि महिला अधिकारका लागि भनेर आफ्नो दुनो सोझ्याउने सङ्घ-संस्थाहरू केसैलाई पनि कहीँ कतै नारी कमजोर नबनुन् भन्ने लाग्छ भने महिलालाई अनिवार्य ब्याङ्क खाता खोलाए झैँ अनिवार्यता सम्पत्तिको हिस्सेदारी दिलाउने काममा किन गर्दैनन्? 

विभिन्न कालखण्डमा जब जब कुनै जाती-प्रजाति शोषणको जाँतो मुनि पर्छ उनले आफ्नो निम्ति आफै सङ्घर्ष गरेको इतिहास छ। यसर्थ महिलाले पनि आफ्ना अधिकारका सङ्घर्षहरू आफै गर्नुपर्छ। आजसम्मका सङ्घर्षहरूले जे जति  प्राप्त भएका छन्। तीहरू निकै अर्थपुर्ण उपलब्धि हुन्। अझ सङ्घर्षको यात्रा लामो छ। महिलाहरूले आफ्ना अधिकार क्षेत्रहरू बारे ज्ञान राख्न जरुरी छ। कैयौँ परिस्थितिमा महिलाका अधिकारलाई स्थानच्युत गरेर सहुलियतको श्रेणीमा राखिन्छ। अधिकार र सहुलियत बिलकुलै विपरीत प्रयोजन हुन। अधिकारलाई सहुलियतको दर्जा दिएर तपाईँको अधिकारको अपमान हुन नदिनुहोस्, किनकि अधिकारको  मूल्य र कर्तव्य बोधको सचेतताले मानव सभ्यताको फाँटलाई सार्थक मूल्य दिँदछ।