राम राम, सिया राम, जय श्रीराम...

समय विश्व 

जय सियाराम '! ठीक सय वर्ष पहिलेको कुरा हो। त्यो बेला 'जय श्रीराम'को आवाज अयोध्याको भूमिबाट पनि आएको थिएन। एकजना रामचन्द्र थिए। उनी रामायणको रामचन्द्र होइनन् --बाबा रामचन्द्र। खास नाम श्रीधर बलवन्त जोधपुरकर हो। पश्चिम भारतबाट अयोध्या जान अघि तिनले केही वर्ष फिजीमा बँधुआ मजदुरको रूपमा काम गरे। त्यसपछि भागे।

अवध गाउँका गरीब किसानहरूलाई त्यसताका जमिन्दार, साहूकार र पुलिसले अत्याचार गरिरहेका थिए। खेतीपातिका लागि जमिन्दारको अवैध माग पूरा गर्न साहूकारबाट बढी ब्याजमा ऋण लिनु पर्दथियो। त्यसपछि त्यो साहूकारको ब्याज, जमिन्दारको ऋण भुक्तान गर्न नसकेर उठिबास हुनुपऱ्यो। ब्रिटिस पुलिशको हातबाट गाली र कुटाइ खानु पऱ्यो।

बाबा रामचन्द्रले त्यसबेला गाउँहरूको भ्रमण गरे र ती गरीब किसानहरूलाई तुलसीदासको श्रीरामचरित्रमानस पढेर सुनाए। अनि उनले गाउँलेहरूलाई एकजुट हुन आह्वान राखे। वल्लो गाउँसँग पल्लो गाउँका मानिसहरूको झमघट गराए। बैठक डाके। बैठकबाट महापञ्चायत। किसान सभा गठन गरियो। 'सलाम'को सट्टामा, हिन्दु-मुसलमान एक अर्कालाई 'जय सियाराम' भनेर अभिवादन गर्न सिकाए। जमिन्दारको गुण्डा वा पुलिस आउँदा पनि, त्यही 'जय सियाराम' नै सबैलाई भेला पार्ने सङ्केत भयो।

अवधका जनताले मान्थ्यो फैजाबाद, रायबरेली र प्रतापगढ़ गाउँहरू लिएरै हो रामायणको अयोध्या। बाबा रामचन्द्रको नेतृत्वमा सन 1920-21मा यी तीनवटा गाउँमै किसान आन्दोलन फैलियो। जवाहरलाल नेहरूले आफ्नो आत्मजीवनीमा लेख्दा रामचन्द्रले 'सियाराम' ध्वनि प्रयोग गरेर विभिन्न गाउँका किसानहरूलाई एकतामा बाँधे भनेका छन्। त्यहाँदेखि नै किसानहरूको उत्थान भयो।

ठीक सय वर्ष पछि, 2021 मा भारतमा 'जय श्रीराम' ध्वनि र किसान आन्दोलन एक अर्कोको विपक्षमा उभिएको छ। दिल्लीको सीमानामा किसान आन्दोलनमा जातपात-धर्मको विभाजन मेटिन्दैछ। तीन कृषि कानूनबिरूद्ध तीन महिनाको लामो आन्दोलनमा को जाठ हो र को मुस्लिम? त्यो भुलेर किसानको पहिचान नै ठुलो देखिँदैछ। जाठहरूका किसान महापंचायतको मञ्चमा फेरि मुस्लिम किसान नेताहरू देखा पर्दैछन्।

एक समयमा किसान नेता चौधरी चरण सिंहले पश्चिमी उत्तर प्रदेशमा मुस्लिम, अहिर वा यादव, जाठ, गुज्जर र राजपूतहरूलाई जात-धर्मको विभाजन मेटाएर केवल किसानको रूपमा एकीकृत गरेका थिए। तर 80 को दशकमा, राम जन्मभूमि आन्दोलनमा किसानको पहिचान मेटिएर हिन्दु पहिचान हाबी भएको थियो।  अवधका मानिस बाबा रामचन्द्रले सिकाएका 'जय सियाराम' अभिवादनलाई बिस्तार बिस्तारै बिर्सँदै गए। त्यसको जग्गामा 'जय श्रीराम' आयो। अयोध्याको इतिहास अनुसार, जब राम जन्मभूमि आन्दोलन तीव्र हुँदै गइरहेको थियो, तब विश्व हिन्दू परिषद, बजरङ्ग दलका नेताहरू घर-घरमा गएर 'राम राम छोड्नुहोस्, जय श्रीराम भन्नुहोस्' भन्थे हरे। जय सियाराममा  सीता पहिले आउँछन् र त्यसपछि राम। यसले आफ्नो श्रीमतीप्रति र जनताप्रति समर्पित रामको कोमल चरित्र देखिन्छ। जय श्रीराम ध्वनिमा त्यसको सट्टामा राम एकदम निडर, युद्धं देही मनोभावको देखिन्छ। राम जन्मभूमि आन्दोलनको क्रममा, 'राम-राम',  'जय राम जी की'-झैँ मिठासपूर्ण सम्बोधन वा 'सियाबर रामचन्द्र की'-को जयध्वनि झैँ  राम-सीता जोडी पनि पछाडि गयो। धनुष र काँडले सज्जाएको योद्धाको भेषमा यस राम देखा पर्‍यो।

यस जय श्रीरामको नारामाथि उभेर 1984मा  लोकसभामा दुईजना सांसदको दल भाजपाले 1989 मा 85 वटा सीट जित्यो। 1991 मा भाजपा सांसदको संख्या बढेर 120 मा पुग्यो। त्यसपछि 1996 मा 161 वटा सीट जितेर भाजपाले पहिलो पटक एकल बहुमतको दलको रूपमा देखा पर्‍यो।

2014 को लोकसभा चुनाव अभियानमा नरेन्द्र मोदीको मुखबाट जय श्रीरामको आवाज भने त्यति सुनिएको थिएन। अगस्त 2020 मा जब प्रधानमन्त्रीले अयोध्या राममन्दिरको भूमिपुजामा पुगे, त्यहाँ पनि मोदीले 'जय श्रीराम' होइन, 'जय सियाराम' भनिरहेका थिए भन्ने कुरा देखियो। रामसँगै जानकीलाई सम्झिँदै उनले भने, 'सियाबर रामचन्द्र की जय ... जय सियाराम'।

अयोध्यामा 'जय सियाराम' भने तापनि बिहारमा चुनाव प्रचार गर्दा नरेन्द्र मोदीले प्रश्न उठाए कि विपक्षीले 'जय श्रीराम', 'भारत माता की जय' भन्नु किन आपत्ति जनाए? पछिबाट विगत 23 जनवरी कोलकातामा नेताजी सुभाषचन्द्र बोसको जन्मजयन्तीमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको उपस्थितिमै 'जय श्रीराम' नारा सुनियो। भिक्टोरिया मेमोरियलमा  भएको यस घटनाबारे पश्चिम बङ्गालका मुख्यमन्त्रीको आक्रोश सुनेपछि उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले भने – 'जय श्रीराममा रिस उठ्ने कुनै कारण छैन' । यो आपसी बधाई आदान प्रदान पनि भनिन्छ। 'जय श्रीराम' राजनीतिक नारा होइन हरे। तर यो कुरा सहि होइन।

वास्तवमा, जय श्रीराम अब राजनीतिक नारा मात्र भएर बसेको छैन। पछिल्ला केही वर्षहरूमा देखिएको छ, कि हरियाणाबाट झारखण्डसम्म गोरक्षकहरूको बाहिनीको हमलाको समयमा आक्रमणको शिकार मुस्लिम समुदायका व्यक्तिलाई 'जय श्रीराम' भन्न बाध्य गर्छ। 2019 मा दोस्रो पटक चुनाव जितेपछि नरेन्द्र मोदीले संसदको सेन्ट्रल हलमा संविधानमा शिर छोएर भने कि यस पाली उनले अल्पसंख्यकहरूको विश्वास हासिल गर्ने नीति लिनेछ। नारा थियो 'सबका साथ, सबका बिकास'को साथमा 'सबका विश्वास' तर नयाँ सांसदहरूले लोकसभामा शपथ लिँदा तीन सय तीन जना भाजपा सांसदहरूले जोरले "जय श्रीराम" नारा दिए।

'80को दशकमा रामजन्मभूमि आन्दोलनको अवधिमा जुन जय श्रीराम ध्वनी बीजेपीको राजनीतिक हतियार बनेको थियो, मोदी सरकारको पालोमा त्यही नारा उत्पीडनको औजार बन्यो। अब फेरि पश्चिम बङ्गाल चुनावमा आफ्नो उपस्थिति महसुस गराउन भाजपाको राजनीतिक हथियार त्यी भएको छ। राम जन्मभूमि आन्दोलन 'सफल' भए पनि, 'जय श्रीराम'को राजनीतिक आवश्यकता तुरिएको छैन।

अयोध्यामा राम मन्दिर निर्माणको क्रममा मन्दिरको लागि पैसा जुटाउने अभियानले फेरि उत्तर प्रदेशलगायत सम्पूर्ण देशमा 'जय श्रीराम' गुञ्जीँदैछ। यस उत्साहको आधारमा योगी आदित्यनाथले 2022 को विधानसभाको भोट जितेर फेरि मुख्यमन्त्रीको आसनमा बस्न चाहन्छ। तर किसान आन्दोलनको परिणाम स्वरूप सिर्जना गरिएको नयाँ सामाजिक समीकरण उनको चिन्ताको विषय बनिसकेको छ। धर्मको विभाजन बिर्सेर किसान महापञ्चायतको एक मञ्चमा आइरहेका छन् जाठ र मुस्लिम समुदायका नेताहरू। गुज्जर, साइनी जस्ता गैर-जाठ समुदायहरू जाठहरूसँग मिल्दै छन्। जाति र धर्मको पहिचान लुप्त भएर किसानको पहिचान बढ्दैछ। जुन पहिचानलाई जय श्रीरामको ध्वनिले त्यसलाई लुकाउन सकेन। भारतीय राजनीतिको मोडमा परिवर्तन ल्याउने 'जय श्रीराम' को आवाज अब उल्टो देखिँदैछ।